Bobur n o m id a g ia n d ijo n davlat universiteti ru stam bek shamsutdinov, shodi k a rim o V

HAYDAR XORAZMIY 

(XIV asr oxiri —  XV  asr boshi)

XIV 

asming  oxiri  —   XV  asming  birinchi  yarmida  yashab 

ijod  etgan  H aydar  Xorazm iy  o ‘zbek  dunyoviy  adabiyotining 

iste’dodli  siymolaridan hisoblanadi.  Haydar Xorazmiy  o ‘z  lirikasi  va 

«Mahzanul-asror» dostoni bilan tilimiz va adabiyotimiz taraqqiyotiga 

munosib hissa qo‘shgan shoirdir.

---

458

V ATAN  T A R IX I

Haydar  Xorazmiyning  hayot  y o ‘li  va  ijodiy  faoliyati  to ‘g ‘risida 

m a’lumotlar  juda  oz. 

Faqat  Navoiy  «Majolisun-nafois»  va 

«Muhokamatul-lug‘atayn» 

asarlarida, 

Davlatshoh 

Samarqandiy 

«Tazkirat  ush-shuaro»  kitobida  b a’zi  bir  m a’lumotlami  berganlar. 

Navoiy  Haydar  Xorazmiyni  Amiriy,  Atoiy,  Yaqiniy,  Sakkokiy  va 

boshqalar qatorida  sanab,  uni  «xush  ta ’b»  shoirlardan  deb  hisoblaydi 

va  «turkigo‘y»  b o ‘lganligiga  ishora  qiladi.  Bu  fikrni  Davlatshoh 

Samarqandiy  ham  tasdiqlagan  va  Haydar  Xorazmiy  forsiyda  ham 

go‘zal  va  diqqatga  sazovor  she’rlar  yozganligini  qayd  etadi.  Haydar 

Xorazmiy  Nizomiy  Ganjaviyning  (1141-1209)  «Panj  Ganji»ga 

kiritilgan  dostoni  «Mahzanul-asror»dan  ilhomlanib,  shu  nomda 

va  unga  javoban  doston  yozgan.  Bu  dostonning  ayrim  satrlarida 

shoiming  tarjimayi  holiga  aloqador  bo‘lgan  ba’zi  m a’lumotlar  bor. 

Ana  shu  m a’lumotlarga  suyanadigan  b o ‘lsak,  Haydar  Xorazmiy 

asli  Xorazm  yurtidan.  So‘ng  Fors  viloyatiga  kelib  qolgan.  Sulton 

Aleksandr m a’rifatparvar  amirzodalardan  bo‘lganligidan  o ‘z  atrofiga 

ilm,  san’at  va  adabiyot  ahllarini  to ‘plagan,  o ‘zi  ham  elga  manzur 

bo'ladigan  she’rlar  bitgan.  Haydar  Xorazmiy  1409-1414-yillar 

orasida  «Mahzanul-asror»  dostonini  yozgan  deb  taxmin  qilinadi.  Bu 

asaming  bir  necha  qo‘lyozma  nusxasi  mavjud  b o ‘lib,  London,  Parij, 

Vena,  Qozon va boshqa shaharlaming kitob  fondlarida saqlanadi.

Ozarbayjon  xalqining  ulug‘  shoiri  Nizomiy  Ganjaviy  «Panj 

Ganji»  bilan  Sharq  xalqlari  epik  poeziyasida  yangi  an ’anani  boshlab 

beradi.  «Hamsa» yozish yoki Nizomiyning «Hamsa»siga kirgan biror 

dostonga javob yozish katta an’ana b o ‘lish bilan birga ijodiy yetuklik 

va  barkamollikning  o ‘lchovi  hisoblangan.  Shu  m a’noda  Qutb  XIV 

asrda  «Hisrav va  Shirin»ni  erkin taijima  asosida yaratgan b o is a ,  XV 

asrda  Haydar  Xorazmiy  Nizomiyning  «Mahzanul-asror»iga javoban 

shu nomda doston yozadi.

Haydar  Xorazmiyning  dostoni  ham  Nizomiyning  dostoni  ka­

bi  falsafiy-ta’limiy  asardir.  U  janr  xususiyatlari,  tuzilishi  va  shu 

kabi  jihatlari  bilan  Nizomiy  dostoniga  yaqin  turadi.  Haydar  Xo­

razmiy  dostonining  16  bobdan  (jami  23  bob,  Nizomiyda  59  bob) 

iborat  asosiy  qismida,  Nizomiydan  farqli  o ia ro q ,  kiritilgan  m av’i- 

zat  hajm  jihatidan  juda  m o‘jazdir  va  hikmatli  so‘zlar  tarzida  yozil- 

gan.  M aqolatlar  esa  matn  jihatdan  xilma-xil  bo‘lib,  mazmunan 

Nizomiy  maqolatlariga  yaqinlari  ham  bor,  tamomila  yangilari  ham 

bor.  Hikoyalarda  ham  ayrim  o ‘xshashliklar  va  yangi  originallar 

mavjuddir.

---

X bob. XIV asm ing ikkinchi yarmi -  XV asrda M ovarounnahr va

X urosonda madaniy hayot

459

Haydar  Xorazmiyning  «Mahzanul-asror»  dostoni  uni  taraq- 

qiyparvar  murabbiy  va  iste’dodli  shoir  sifatida  ulug‘laydi.  Unda 

estetik-axloqiy  qarashlar,  hikmatli  so‘zlar  misralarda  o ‘ziga  xos  mo- 

hirona  bir  tarzda  ifodalanadi.  Haydar  Xorazmiy  insoniy  fazilatlami 

ulug'laydi,  jamiyatga  foyda  keltirish,  m uruw atli  va  himmatli 

b o iish g a  da’vat  etadi,  yomon  xulq-odobni,  himmatsizlik  va 

saxovatsizlikni  qoralaydi.  Shoir  yoshi  ulug‘  va  tajribali  kishilaming 

hayot  y o ‘lidan  o ‘m ak  olish  va  xulosa  chiqarish,  o ‘z  hayotiy 

faoliyatiga  tanqidiy  qarab,  xato  va  kamchiliklami  tuzatishga  alohida 

e ’tibor  beradi  va  tajribaga  murabbiy  sifatida  qaraydi.  Haydar 

Xorazmiy  mehnatni  va  mehnat  ahlini  ulug‘laydi,  kasb-hunar  va 

san’at  egalariga  o ‘z  hurmat-e’tiqodini  izhor  etadi.  U  mohirlik 

bilan  yozilgan  kichik-kichik  hikoyalarida  katta  va  muhim  bo‘lgan 

muammoni yoritadi, xarakterli obraz va portretlar yaratadi.

Xullas,  Haydar  Xorazmiyning  Sulton  Aleksandr  madhini  ulug‘- 

lashga  bag‘ishlangan  «Mahzanul-asror»  asari  o ‘zbek  she’riyatida 

epik  adabiy  tilda  ijod  durdonalari  yaratish  bobida  katta  tajriba 

bo‘ldi.  Bu  doston  bilan  Haydar  Xorazmiy  o ‘zbek  va  ozarbayjon 

adabiyotining  aloqalarini  mustahkamlabgina  qolmadi,  balki  o ‘zbek 

adabiy  tilining  taraqqiyotiga  ham  katta  hissa  qo‘shdi  va  ulug‘ 

Navoiydek  buyuk  so‘z  san’ati  ustasining  yetishib  chiqishiga 

mustahkam  zamin  tayyorladi.