Bobur n o m id a g ia n d ijo n davlat universiteti ru stam bek shamsutdinov, shodi k a rim o V

Мирзо  Улугбек.

 Турт улус тарихи,  183-184-бет.

---

320

VATAN  TARIXI

Hindiston  shimolida katta davlat barpo  etadi,  o ‘z nomidan kumush va 

mis tangalar zarb ettiradi,  o ‘zi egallab turgan hududda soliq siyosatini 

joriy qiladi. U o ‘z davlati chegaralarini kengaytirib kuch to ‘plab, so‘ng 

m o‘g ‘ullar  bilan  hisob-kitobni  bir  yoqlik  qilishni  qalbining  to ‘rida 

tugib  qo‘yadi.  Jaloliddin  Manguberdi  ana  shu  maqsadda  o ‘zining 

dastlabki  harbiy  yurishlarini  Iroqqa  lashkar tortishdan boshlaydi.  Tez 

orada  Iroq  va  Eronning  o b ro ii  xon  va  beklari  Jaloliddin  tomoniga 

o ‘tadilar. Misr va Suriya davlatlari ham sultonga elchi yuborib, u bilan 

birga  qo‘shilish  istagini  bildiradi.  1226-yilgacha  Jaloliddin  Ozarbay- 

jon va Gurjistonni jang bilan  egallaydi.

M o‘g ‘ullar  sulton  Jaloliddinni  ta’qib  qilishda  hamon  davom  etar 

edilar.  Shu  maqsadda  ular  Ray  shahriga  hujum  uyushtiradilar,  1227- 

yil  5-sentabrda  sulton  Jaloliddin  Isfahon  yaqinida  Eronni  m o‘g ‘ul- 

lardan  himoya  qilib  jangga  kiradi  va  ular  ustidan  tarixiy  g ‘alabaga 

erishadi.  Bu jangda m agiubiyatga  uchragan m o‘g ‘ullaming  mashhur 

lashkarboshilaridan  biri  sanalgan  Taynal  n o ‘yon  Chingizxon  o ‘rda- 

siga  qaytar  ekan,  Jaloliddinni  o ‘z  davrining  chinakam  pahlavoni, 

podsho va lashkarboshilaming dohiysi deb baho bergan edi.

1227-yilda  Chingizxon  vafot  etgandan  so‘ng  biroz  muddat 

chingiziylar o ‘z  ichki  ishlari  bilan ovora b o iib   qoladilar va hatto ular 

Jaloliddin bilan yaqinlashishga qaror qiladilar.

1230-yilda  sulton  Jaloliddin  Hilot  shahrini  qamal  qilib  turgan 

kezlar  (taxminan  aprel  oyi)da  singlisi  Xonsultondan  (Jo‘chiga  xotin 

bo ig an ,  undan  farzandi  ham  bor  edi)  xat  oladi.  Xatda  quyidagilar 

yozilgan  edi:  «Sizning  kuchingiz,  sizning  qudratingiz  va  mulk- 

laringizning  kengligi  to ‘g ‘risidagi  xabar  qoon  q u lo gig a  yetdi. 

Shuning  uchun  u  siz  bilan  qarindosh  tutinishga  hamda  sizlaming 

mulklaringiz  Jayhun  daryosi  bilan  chegaralanishi  to ‘g ‘risida  kelishib 

olishga  ahd  qildi:  daryogacha  b o ig a n   barcha  mulklar  sizniki, 

daryo  ortidagi  mulklar  uniki  b o ia d i.  Shuning  uchun  agar  siz  ularga 

(m o‘g ‘ullarga)  qarshi  turish  uchun  kuch  topsangiz,  o‘ch  oling,  ularga 

qarshi jang qiling, yengsangiz istaganingizni qilasiz.  Yo‘qsa, agar ular 

shuni  istab  turgan  ekan,  shundan  foydalanib,  ular  bilan  yarashing»1. 

Jaloliddin  bu  xatni javobsiz  qoldiradi.  Ammo  nachora,  taqdir  o ‘yini 

Jaloliddinga  kutilmaganda  oyoqostidan  yana  bir  dushmanni  dunyoga 

keltiradi.  Kichik  Osiyodagi  Ani  sultoni  Alovuddin  Qayqubod  o ‘z 

ixtiyori  bilan  Jaloliddinga  kelib  qo‘shilgan  bo isa-da,  u  bilan  o ‘zaro

1 Буниятов З.М. Государство Хорезмшахов-Ануштегинидов, стр.  169.

---

V III bob.  M ovarounnahr va X orazm  m o 'g ‘ullar bosqini davrida

321

kelisha  olmaydi  va  Jaloliddinga  qarshi  fitna  tayyorlaydi.  Bu  fitnaga 

Kichik  Osiyodan  tashqari  Shorn  (Suriya),  Shimoliy  Mesopatamiya 

kabi  davlatlar  va  boshqa  bir  qator  shaharlaming  hukmdor  va  beklari 

ham  qatnashadilar.  Jaloliddin  bu  fitnani  nazar-pisand  qilmaydi  va 

e ’tibor  bermaydi.  Jaloliddin  bilan  fitnachilar  qo‘shinlari  o ‘rtasidagi 

jang  1230-yil  10-avgustda  b o iib   o ‘tadi.  Unda  Jaloliddin  qo‘shinlari 

katta  m agiubiyatga  uchraydi  va  u  kichik  bir  guruh  qo‘shin  bilan 

Ozarbayjon  hududlariga  chekinadi.  Kuchsizlanib  qolgan  Jaloliddinni 

uning  eski  raqibi  m o‘g ‘ullar  q o ii  bilan  y o ‘q  qilishga  qaror  qilgan 

Ozarbayjondagi  ismoiliylar  hukmdori  Alovuddin  Muhammad III 

m o‘g ‘ullarga  yashirin  maktub  yoilaydi.  Unda  Jaloliddin  tor- 

mor  qilinganligi  va  uning  qo‘shinlari  juda  oz  sonli  ekanligi  xabar 

qilinadi.  M o‘g ‘ullar  Xorazm  bahodirini  q o ig a   olish  uchun  maxsus 

katta  qo‘shin  jo ‘natadilar.  Jaloliddinning  o ‘z  a ’yonlari  va  yaqinlari 

o‘rtasida  ham  e ’tibori  keta  boshlaydi.  Hatto  uning bosh vaziri  Sharof 

Al-Mulk  ham  unga  qarshi  fitna  uyushtiradi.  Uning  xatlaridan  biri 

Jaloliddin  q o iig a   tasodifan tushib  qoladi  va  u  Sharof Al-Mulkni  qatl 

etadi.  Xorazmshoh  Jaloliddin  asta-sekin  o ‘zining  barcha  bor-u  bisoti 

va  mulkidan  ajraladi.  Ular  o ‘zlariga  mustaqillik  olib,  Jaloliddinni 

tark  etadilar.  Taqdir undan yuz  o ‘girganligiga  chiday  olmagan  sulton 

maishatparastlik va ichkilikka beriladi.

1231-yilning  avgustida  tunda  m o‘g ‘ullar  Jaloliddin  Manguberdi 

qo‘rasiga  hujum qiladilar va  shirakayf holatda yotgan sultonni  q o ig a  

olib,  otga  b o g ia b   olib  qochadilar.  Y o id a   o ‘ziga  kelgan  Jaloliddin 

q o iin i  bo‘shatib,  yonidagi  m o‘g ‘ul  askarining  qilichini  tortib  olib, 

ular  bilan jang  qiladi  va  ulardan  o ‘zini  ozod  qiladi.  Y o lg iz   qolgan 

Jaloliddin  Manguberdini  endi  qurd  qaroqchilari  q o ig a   oladilar.  U 

o ‘zini  qarochilaming  boshligiga  tanishtirishga  majbur  boiadi: 

«Meni  shu  yaqindagi  bek  q o iig a   topshirsang,  ayniqsa,  Shahobiddin 

G ‘ozi  mulkiga  eltsang,  katta  mukofot  olasan,  mening  o ‘zim  seni 

mingboshi  qilib  qo‘yaman»,  deydi.  Bu  taklifga  qaroqchilar b o sh lig i 

rozi  b o iib ,  Jaloliddinning  q o iin i  b o g iab ,  xotinini  unga  qorovul 

sifatida qoldirib,  ikkita ot olib kelish uchun qo‘shni qishloqqa ketadi.

Shu  payt  q o iid a   nayza  ushlagan  bir  qurd  paydo  b o iad i.  U 

q o ii  b o g iiq   asiming  kimligini  qorovul  ayoldan  so‘raydi.  Ayol 

uning  sultonligini,  eri  q o ig a   tushirganligini  aytadi.  Qurd  esa  bunga 

ishonmaydi.  Uning  akasini  xorazmiylar  Xilot  qamali  ch og ida 

o id irg an   edilar.  Shul  bois  akasining  o ‘chini  olish  maqsadida  q o ii 

b o g iiq  qurolsiz mahbusning ko‘kragiga nayza  sanchadi va oidiradi.

11  —  Vatan tarixi  1

---

322

VA TA N   T A R IX I

Bu  g'oyatda  alamli  dramatik  fojia  1231-yil  17-20-avgustlar 

orasida  sodir  bo'lgan.  U lug‘  vatandoshimiz  Jaloliddin  Manguber- 

dining  ayanchli  taqdiri  ana  shu  tariqa  o ‘z  poyoniga  yetadi.  Uning 

jasadi  Mayafariqinga  keltiriladi.  Bu  yerda  uni  Al-Malik  va  Al- 

Muzaffar hukmdoming vaziri b o ‘lgan amakisi  0 ‘tirxon taniydi.

Xorazmshoh  Jaloliddin  Manguberdining  jasadi  tunda  Maya­

fariqinga  yaqin  joyda  dafn  etiladi.  Uning  qabrini  hech  kim  haqorat 

qilmasin degan maqsadda u yer tekislab yuboriladi.

Tarixiy  manbalarda  Jaloliddin  Manguberdi  to ‘g ‘risida  ham 

ijobiy,  ham  salbiy m a’lumot  va  xabarlami  uchratish mumkin.  Ammo 

o ‘z  davrining  ulug‘  davlat  arbobi,  buyuk  lashkarboshisi  haqida  kim 

qanday  va  nima  deb  yozishdan  qat’i  nazar,  Jaloliddin  Manguberdini 

hech  kim  An-Nasaviychalik  yaxshi  bilmagan  va  uning  haqida 

bundan  ortiqroq  narsa  yoza  olmas  edi,  yoza  olgan  ham  emas.  An- 

Nasaviyning  o ‘zi  kim?  Nasaviy  Muhammad  Ibn  Ahmad  Ibn  Ali 

(tug‘ilgan  yili  nom a’lum — 1249-yilda  vafot  etgan)  tarixchi  olim, 

Xuroson  qal’asi  (Ashgabat  yaqinida)  hokimi  (1219-1221)  b o ‘lgan. 

U  m o‘g ‘ullarga  qarshi  faol  kurash  olib  borgan.  Nasaviy  1224-yildan 

boshlab  Jaloliddinning  shaxsiy  kotibi  bo‘lgan,  uning  m o‘g ‘ullarga 

qarshi  va boshqa  harbiy  yurishlarida bevosita  ishtirok  etgan.  Nasaviy 

1241 -yilda  arab  tilida  «Siyrat  Us-Sulton  Jaloliddin  Manqbumi» 

(«Sulton  Jaloliddin  Manguberdining  hayot y o ‘li»)  asarini  yozgan.  Bu 

asar  XIII  asrda  fors  tiliga  tarjima  qilingan,  uning  arabcha  nusxasi 

Parij,  Qohirada va forscha nusxasi Tehronda, ruscha tarjimasi  Bokuda 

nashr etilgan. Ushbu asar asosida Z.M.  Buniyotovning «Anushtegin — 

Xorazmshohlar davlati»  (1097-1231)  asari  dunyoga kelgan.

An-Nasaviy  o ‘zining  yuqorida  nomi  tilga  olingan  asarida 

Jaloliddin  Manguberdining haqqoniy qiyofasini,  ichki kechinmalarini 

atroflicha,  to ‘laqonli  tasvirlab  beradi:  «...Yomg‘ir  maydalab  urib 

yog‘moqda.  Sovuq  yoqimsiz  shamol  esmoqda.  Sulton  o ‘z  qo‘shini 

bilan  Hirot  jangidan  (1230)  qaytmoqda.  Oyning  m o‘ralashida 

k o ‘zim  sultonga  tushib  qoldi.  Sultonning  ko‘zlaridan  tinmay  yoshlar 

oqar,  u  bir  nimalami  pichirlar  edi.  Diqqat  bilan  quloq  soldim. 

Shunday  so‘zlami  eshitdim...  «Е,  yaratgan  Alloh!  Nega  mem  oddiy 

cho'pon  yoki  dehqon  qilib  yaratmasdan  sulton  qilib  yaratding.  Ne 

gunohim  uchun  menga  tinchlik  bermaysan.  Ne  qilmishlarim  uchun 

meni  buncha  quvg‘inlikka  duchor  qilgansan.  Na  turmushimda,  na 

yurishimda halovat bor»1.

1  Шахобиддин  ан-Насавгш.  Жизнеописание  султана  Джелад  ад-дина  Манбурны  Б., 

«ФЭН»,  1975, стр.  193.

---

VIII bob.  M ovarounnahr va X orazm  m o‘g‘ullar bosqini davrida

323

Shahobiddin  an-Nasaviy  o ‘z  asarida  Jaloliddin  Manguberdining 

shaxsiy  fazilatlari  va  xususiyatlarini  oddiy  va  sodda  ifodalay  olgan: 

«U  turk  b o iib ,  qora  mag‘iz  yuzli,  bumi  oldida  qora  xoli  bor,  o ‘rta 

bo‘yli  yigit  edi.  Fors  tilida  ham  bemalol  so‘zlasha  olar  edi.  U 

dovyuraklikda  tengi  y o ‘q,  sherlar  ichida  sher  edi.  U  kamtarin, jiddiy 

odam  bo‘lib,  hech  qachon  baqirmas,  so‘kinmas,  o ‘z  atrofidagilar 

oldida  o ‘zini  juda  yaxshi,  sipo  tutar  edi.  U  ko‘p  gapirmas,  xaxolab 

kulmas,  ahyon-ahyonda  jilmayar  edi.  U  adolatni  hurmat  qilar,  o ‘z 

fuqarolariga  nisbatan  adolatli  bo‘lishga  intilar  edi.  U  o ‘z  xalqining 

mushkul  ahvolini  yengillashtirishni  yaxshi  k o ‘rar  edi.  Biroq  u 

yashagan  to ‘s-to‘polon  davr  unga  bunday  xayrli  savob  ishni  amalga 

oshirishga  imkon  bermadi.  U  hukmronlik  qilgan  davrdagi  suronli 

voqealar  uni  zo Lravonlik  ishlatishga  majbur  etib,  uning  tabiatini 

m a’lum  darajada  o ‘zgartirdi.  Sulton  Jaloliddin  eng  og‘ir,  murakkab 

sharoitlarda  ham  qat’iy  tura  oluvchi,  eng  qiyin  sinovlardan  ham  sira 

qo‘rqmaydigan, ularga befarq qarovchi  odam edi»1.

Albatta,  Muhammad  an-Nasaviydan  o ‘tkazib,  ortiqroq  bir  gap 

aytib  Jaloliddin  to ‘g ‘risida  fikr  yuritish  mumkin  emas.  Biz  shu 

narsani  ayta  olamizki,  xalqimiz  ona  Vatanni  Jaloliddindek  sevuvchi 

farzandlari  b o ‘lganligi  bilan  faxrlana  di.  Ammo  biz  qizil  saltanat 

davrida  millatimizning  g ‘ururi,  erk,  ozodlik  va  mustaqillik  uchun 

kurashda jonini  tikkan  Jaloliddin  Manguberdi  singari  o ‘g ‘lonlarining 

nomlarini  tilga  ololmas  edik.  Mashhur  shoir  va  adib  Maqsud 

Shayxzoda  «Jaloliddin  Manguberdi»  pyesasini  yozganligi  uchun 

ta ’qib  ostiga  olingan  edi.  Chunki  zukko  shoir  Jaloliddin  Manguberdi 

tilidan o ‘z ona xalqiga quyidagicha murojaat qilgan edi-da!