Bobur n o m id a g ia n d ijo n davlat universiteti ru stam bek shamsutdinov, shodi k a rim o V

3. MO‘G‘ULLAR BOSQINI ARAFASIDA XORAZM 

DAVLATIDA SIYOSIY VAZIYAT

M o‘g ‘ullar  bosqini  arafasida  Xorazmshoh  Muhammad  davlati 

o ‘z  boshidan  g ‘oyatda  og‘ir,  musibatli  va  tang  siyosiy  vaziyatni 

kechirayotgan  edi.  Bu  vaziyat  « 0 ‘tror  voqeasi»dan  so‘ng  yana  ham 

keskin  tus  oladi.  Xorazmshoh  Muhammad  o ‘zi  boshlagan  qaltis 

o ‘yindan  talvasaga  tushib,  boshiga  urgan  ilondek  gangib  qoladi  va 

qimmatga  tushadigan  juda  katta  xatolarga  yo ‘l  qo‘ya  boshlaydi. 

Bu  xatolaming  hammasiga  asosiy  xamirturush  uning  o ‘z  onasi

1 Мирзо  Улугбек.  Турт улус тарихи.  134-бет.

2 Иванин  М.  Икки буюк саркарда.  50-бет.

---

298

V A TA N   T A R IX I

Turkon  xotun  b o ia d i.  Xorazm  saltanatining  turli  urugiardan  tashkil 

topganligi  va  hokimiyatning  Muhammad  hamda  uning  onasi  Turkon 

xotun  orasida  boiinganligi,  y a’ni  qo‘shhokimiyatchilik  tashqaridan 

qaraganda juda qudratli b o iib   ko‘ringan bu hokimiyatni  amalda juda 

b o ‘shashtirib  yuborgan  edi.  Xorazmshohlar  davlati  amalda  bamisoli 

bo‘sh  asosga  o ‘matilgan  koshonaga  o ‘xshardi.  Chunki,  bu  davlat 

turli  qabilalaming  zo‘rlik  asosida  tashkil  etilgan  qurama  ittifoqidan 

shakllangan  edi.  Ular  tillari,  urf-odatlari  va  tushunchalariga  ko‘ra 

bir-birlaridan  yiroq  b o iib ,  diniy  jihatdan  ham  farqlanar  edilar. 

Ulami  k o ‘proq  shaxsiy  manfaat,  boylik,  aysh-ishrat  qiziqtirardi. 

Aytmoqchimizki,  ularda  vatanparvarlik,  diniy  mutanosiblik  kabi 

ulug‘vor axloqiy fazilatlar yetakchi  g ‘oya boim agan.

Xorazmshoh  Muhammadning  qo‘shinlari  asosan  qangiilar, 

qipchoqlar va turkmanlardan tashkil topgan  edi.  Turkon xotun tufayli 

Dashti  Qipchoq  va  Kaspiy  dengizining  shimoliy  hududlarida  yashab 

yurgan  va  madaniy  jihatdan  orqada  b o ig a n   qabilalar  Xorazmshoh 

Muhammad  qo‘shinida  lashkarboshilik  va  viloyatlar  hokimligi 

lavozimlarini egallab olgan b o iib , ular faqat Turkon xotun b uyrugiga 

quloq  solar  edilar.  U  asosiy  masalalarda  o ‘zini  Muhammaddan  ustun 

qo‘yar  va  uning  k o ‘plab  buyruqlarini  bekor  qilar  edi.  Turkon  xotun 

o ‘ziga-o‘zi  «dunyo  malikasi»  unvonini  berib,  buymqlariga  «Tinchlik 

va  din  homiysi,  koinot  ayollari  malikasi  Turkon»  deb  imzo  chekar 

ekan.  Uning  davlatga  keltirgan  zararlari  to ‘g ‘risida  o ‘z  vaqtida juda 

k o ‘plab  latifalar  to ‘qilgan.  Ana  shunday  latifalardan  birida  hikoya 

qilinishicha, Turkon xotun himoyasida uning avvalgi qaroli Nosiriddin 

vazir  darajasiga  k o ‘tarilgan.  Muhammad  onasining  bu  erkatoyini 

yoqtirmas ekan, chunki u bu vazifaga noloyiq, poraxo‘r b o iib , mansab 

sotish bilan  shug‘ullanarkan.  Bir kuni  Muhammad Nishopurga kelib, 

shahar  qoziligiga  Jand  shahridan  b o ig a n   Sadriddin  degan  kishini 

tayinlaydi  va  vazirga  sovg‘a-salom  berib  yurmang,  deb  uqtiradi. 

Chunki,  bu  lavozimni  sizga  vazir  emas,  men  berdim,  deydi.  Lekin 

vaziming  malaylari  qoziga,  agar  bosh vazirga  iltifot k o ‘rsatilmasa, 

uni  ko‘ngilsiz  voqealar  kutayotganligini  aytadilar.  Vahimaga  tush- 

gan  qozi  mingta  oltin  solingan  hamyonni  bosh  vazirga  topshirishga 

oshiqadi.  Bu  voqeani  kuzatib  yurgan  Muhammad  qozini  mansabidan 

chetlashtiradi,  vazimi  esa o ‘z homiysi huzuriga jo ‘natadi.

Nosiriddin  Xorazmga  jo ‘nab  ketadi.  Turkon  xotun  uni  Xo- 

razmni  ulush  sifatida  olgan  nabiralarining  birini  vazir  sifatida 

tayinlaydi.  Poraxo‘rlikka  o ‘rganib  qolgan  Nosiriddin  bu  yerda  ham

---

V III bob.  M ovarounnahr va X orazm  m o‘g‘ullar bosqini davrida

299

xazinachilardan  birini  o ‘z  qarmog‘iga  ilintiradi  va  uni  pora  berishga 

majbur qiladi.  Bundan g ‘azablangan Muhammad o ‘zining bir zobitiga 

Nosiriddinning  boshini  olib  kelishini  buyuradi.  Bu  buyruqdan  xabar 

topgan  Turkon  xotun  o ‘sha  zobitga  Nosiriddin boshchilik  qilayotgan 

devon  majlisiga yetib  kelishni va uni  quyidagi  so‘zlar bilan qutlashni 

buyuradi.  «Mening  sendan  boshqa  vazirim  y o ‘q,  o ‘z  vazifangni  ado 

etishni  davom ettiraver,  saltanatda hech  kim  senga quloq solmaslikka 

va  sening  hokimiyatingni  tan  olmaslikka botina  olmaydi».  Shu tariqa 

Nosiriddin  ilgarigidek o ‘z  faoliyatini  davom ettiravergan.  Qanchadan 

qancha  mamlakatlami  bosib  olgan,  shohlar  va  sultonlaming  boshini 

tanasidan  judo  qilgan  sho‘rlik  Xorazmshoh  Muhammad  o ‘z  qo‘li 

ostidagi  qulini jazolashga  ojiz  edi.  Biz bu bilan qayd  etmoqchimizki, 

Xorazmshoh  Muhammad  o ‘ziga-o‘zi  xo‘jayin,  shoh  emasdi,  u  onasi 

Turkon  xotunga  qaram  bo‘lib,  undan  qo‘rqardi.  Shu  boisdan  ham 

« 0 ‘tror  voqeasi»da  Muhammadning  hech  qanday  q o ii  b o ‘lmasa- 

da,  Inalxon  bu  qotillikni  sodir  etgach,  elchilami  qatl  etish  va 

karvonni  talash  to ‘g ‘risidagi  buyruqni  men  berganman,  chunki 

elchilar  ayg‘oqchilik  bilan  shug‘ullanganlar,  degan javobdan  nariga 

o ‘ta  olmaydi.  Uning  bundan  boshqa  iloji  ham  y o ‘q,  edi.  Aks  holda 

Xorazmshoh Muhammadning Turkon xotun boshchiligida unga raqib 

b o ‘lgan kuchlar zarbasiga mubtalo bo‘lishi turgan gap  edi.

Xorazmshoh  Muhammad  islom  olamida  ham  o ‘z  obro‘-e’tibori 

va  puturini  ketkazib  bo‘lgan  edi.  U  jahongashtalik  da’vo  qilib, 

abbosiy  xalifa Nosirga  qarshi urushlar olib  bordi,  xalifalikka qarashli 

k o ‘plab  mamlakatlami  bosib  oldi  va  hatto  abbosiylik  xalifaligini 

tugatib,  termizlik  Sayyid  Aloul-mulk  Termiziyni  xalifalikka nomzod 

etib  tayinladi.  Bu  bilan  u  nafaqat  xalifa  Nosimi,  balki  barcha  islom 

dunyosi  mamlakatlarini  o ‘ziga  qarshi  oyoqqa  turg‘izdi.  Yozma 

manbalaming  guvohlik  berishicha,  bezib  qolgan  xalifa  Nosir  turli 

vosita va  imkoniyatlardan  foydalanib,  Chingizxonga noma yozib,  uni 

Xorazmshoh Muhammadga qarshi umshga da’vat etgan.

Xorazmshoh  Muhammad  mamlakat  ichkarisida  ham  islom 

dini  g ‘oyasi  tarafdorlari  bilan  o ‘zi  o ‘rtasida  o ‘tib  b o ‘lmas  «Xitoy 

devori»  hosil  qilgan  edi.  U  onasi  Turkon  xotunning  so‘zlariga 

kirib,  mast  holda  islom  dunyosida  katta  obro‘-e’tiborga  ega  bo‘lgan 

Shayx  Najmiddin  Kubroning  muridi  Majididdin  Bag‘dodiyni  qatl 

ettirish  to‘g ‘risidagi  farmonga  imzo  chekadi.  Mirzo  Ulug‘bekning 

yozishicha,  hushiga  kelgan  Xorazmshoh  Muhammad  qilgan  ishidan 

pushaymon  b o ‘lib,  tong  saharlab:  «Javohir  to ‘la  bir  taboq  va  oltin

---

300

VA TA N   T A R IX I

to ‘da  toshni  Hazrati  Shayx  Najmiddin  Kubro,  qaddasa  sirruhu 

xonaqohi  darveshlari  jamoasi  huzuriga  jo ‘natib  «buni  darveshlar 

sufra  qilsunlar.  Beixtiyor  yuz  bergan  bu  gunoh  uchun  afv  etsunlar», 

deydi.  Shayx  dedilar:  «Uning  hun  bahosi  zar-u  javohir  emas,  balki 

uning  kallasidir,  y a’ni  Sulton  va  bir  necha  ming  xaloyiq»1,  degan. 

Chingizxon  b o ia ja k   urushga  puxta  va  atroflicha  tayyorgarlik 

ko‘radi,  ayg‘oqchilar  yuborib  o‘z  raqibining  kuchli  va  kuchsiz 

tomonlarini  o ‘rganadi,  lashkari  harakatini  belgilovchi  geografik  va 

harbiy  m a’lumotlar  to ‘playdi.  Xorazmshoh  Muhammad  saroyidan 

o ‘ziga  juda  k o ‘plab  homiylar  orttiradi.  Xorazmshoh  esa  mamlakat 

mudofaasini  mustahkamlash  o ‘miga  tantana-yu  dabdababozlik, 

manmanlik,  aysh-u  ishratga mukkasidan ketadi,  har qanday zafarlami 

o ‘z  shaxsiyatiga bog iay d i,  raqibining  kuch  va  qudratiga yetarli  baho 

bera  olmaydi,  elchilar  makrini  fahmlamaydi,  laqmalik  qiladi.  U 

o ‘zini  qo‘yarga  joy  topolmay,  ismini  «Aleksandri  soniy»,  «Sulton 

Sanjar monand...,  «'Yaratganning yerdagi  soyasi...»  deb xutbaga  solib 

o ‘qittiradi.  Xorazmshoh  borgan  sayin  taltayib  ketadi,  maddohlar 

va  ig‘vogarlar  so‘ziga  kirib,  o ‘z  mustaqilligini  yo‘qotadi,  irodasiz 

bo‘lib  qoladi  va  aqliy  ojizligi  tufayli  davlat  ishlarini  izdan  chiqaradi. 

Xorazmshohlar  mamlakatiga  Chingizxon  boshchiligida  qo‘shin 

hujum  boshlashi  aniq  bo‘lib,  kun  tartibiga  qo‘yilgan  va  mamlakat 

siyosiy  jihatdan  boshi  berk  k o ‘chaga  kirib  qolgan.  Xorazmshoh 

Muhammad  va  uning  saroyi  atrofini  xavfli  va  shubhali  odamlar 

o ‘rab  olgan  bir  paytda  —   1218-yilda  Xorazmshoh  saroyida  ulkan 

anjuman  —   Harbiy  mashvarat  chaqiriladi.  Unda  Chingizxonning 

hujumiga  nisbatan  ko‘rilajak  chora  masalalari  muhokama  qilindi. 

Xorazmshohlar  saroyining  eng  o b ro ii  va  e ’tiborli  oqsoqollari  bu 

asnoda  o ‘z  fikr-mulohazalarini  bildiradilar.  Jumladan,  saroyning 

nufuzli  arboblaridan  biri  Shahobiddin  al-Xivaqiy  mamlakatning 

barcha  400  ming  kishilik  lashkarlarini  Sayhun  yaqinida  to ‘plab, 

holdan  toygan  m o‘gul  lashkarlariga  favqulodda  hujum  uyushtirishni 

taklif  qiladi.  Jaloliddin  umuman  boshlanajak  urushning  oldini 

olishni  taklif qiladi.  Buning  uchun  urushning  kelib  chiqishiga  asosiy 

sababchi  bo‘lgan  Inalxonni  Chingizxonga  topshirish  birdan  bir 

to ‘g ‘ri  choradir,  deydi  u.  Xorazmshoh  bu  taklifga  rozi  boim aydi. 

Shunda  Jaloliddin  boshqa  yangi  bir  taklifni  kiritadi:  Movarounnahr, 

Xuroson,  Eron va Arab yurtlarining barcha lashkar kuchlarini Buxoro

1