Boboyev olimjon isoqovich

R.Boyl (1627-1691-y.), rus oiimi M.V.Lomonosov (1711-1765- y.),
ingliz kimyogarlari J. Dalton (1776-1844-y.) va J.Pristli (1733-1804-y.),
Atom vadrosi - atom ning markaziy qisml boMib, u atomning asosiy massasini tashkil etuvchi protonlardan (Z) va neytronlardan (N) tashkil topgan. Yadro zarvadi- musbat hoMih. kattalikjihatdan yadrodagi protonlarsoniga yoki neytral atom dagi elektronlar soniga teng va elem entning davrly sistem adagi tartib raqami bilan tengdir. Atom yadrosidagi protonlar va neytronlar yigMndisi massa soni deyiladi A = Z + N. Kim voviv formula - m odda tarkibini kimyoviy belgilar (1814-yilda Y.Berselius taklif etgan) va indekslar (indeks - simvol o‘ng tomondan pastdagi turgan son bo‘iib, molekuladagi tegishli atomlarsonini ko‘rsatadi) yordamida shartli ifodalashdir. K im yoviy form ula m olekulada qanday kimyoviy elementlar atomlari va qanday nisbatlarda o‘zaro birikkaniigini ko‘rsatadi. Atrofimizda mavjud bo‘lgan moddalar va ulardan tashkil topgan jismlar nima uchun xiJma-xiJ? Ular xossalar jihatdan bir-biridan farq qilishining sababi nimada? Nima uchun bir xil moddalarning kimyoviy o ‘zgarishi uchun bir xil, boshqa xii moddalarning shunday o ‘zgarishl uchun boshqa xil sharoit kerak? Bu savollarga moddaning tarkibini bilmasdan javob berish qiyin. Q attiq m uzning suyuq suvga aylanishi, suyuq suvning isiganida bugManishi, suv bug‘i yozning issiq kunlarida ko‘zga ko‘rinmasligi, kuzpaytida daryolar, ko‘llarva zovurlar suvi ustida bug‘, tuman paydo boMishi va boshqa o m illar suvning k o ‘zga k o ‘rinm aydigan ju d a m ayda zarrach alar - molekulalardan tashkil topganiigi haqida dalolat beradi. 1-mashq. Qoramtir - pushti rangli kaliy permanganat tuzi kristallari suvda eritilib tomoqni chayqash, yaralami yuvish uchun qo‘llanishini bilamiz. Demak, bu qattiq modda suvda eritilganda uning zarrachalari (molekulalari) butun eritma hajm iga tarqalib, uni pushti rangga bo‘yaydi. Shu eritmani sekin bug‘latib, qaytadan qattiq modda olish mumkin. Tuz eriganda uning molekulasi boshqa modda molekulasiga aylanmaydi. Sunday tajribani osh tuzi va shakar bilan ham o'tkazish mumkin. Xulosa qilib aytganda: Moddaning xossalarini о‘zida saqlaydigan uning eng mayda zarrachasi molekula deyiladi Fizikaviy hodisalarpaytida modda molekulasi o’z xossalarini saqlab qoladi, ch u n ki и boshqa moddaga aylanmaydi. Atom tushunchasini izohlash uchun oddiy suv parchalanishini misol qilib olsak boladi.
Suv molekulasi elektr toki ta’sirida parchalanganda dastlab kislorod va vodorod atomlari hosil bo‘ladi. Ammo hosil boMgan ikkita bir xil atomlar darhol o ‘zaro birikib, vodorod bilan kislorod molekulalarini hosil qiladi. K islorod bilan vodorod atom lari kim yoviy reaksiyalar paytida o ‘zidan kichikroq zarrachalarga bo‘linmaydi. Atom - moddalarning kim yoviy jihatdan bo4inm aydigan va barcha kim yoviy xossalarini o^zida saqlaydigan kim yoviy elem entning eng mayda zarrachasidir. Shunday qilib, atomlar kimyoviy reaksiyalar paytida boshqa atomga aylanmaydi. Yadro reaksiyalari deb nomlangan reaksiyalar paytida esa bir xil atom boshqa xil atomga aylanishi mumkin. Shuningdek, ingliz kimyogari Robert Boyl fanga birinchi bor “Kimyoviy element” tushunchasini kiritdi. R.Boylning fikriga ko‘ra kimyoviy element moddaning shunday tarkibiy qismiki, uni kimyoviy reaksiyalar paytida yana ham kichikroq oddiy moddalarga parchalab boMmaydi. Keyinchalik boshqa ingliz olimi J.Dalton kimyoviy element atomlaming ma’lum bir turi, bir element atomlari bir xil boMadi, har xil elementlarining atomlari massasi jihatidan bir-birldan farq qiladi, degan xulosalami aytdi. Shu tariqa u kimyoviy element haqidagi tushunchalami atom-molekulyar ta’limot bilan uyg‘unlashtirdi. Kimyoviy element haqidagi flkrlarni yana ham oydinlashtirish uchun misollarga murojaat etamiz. 3-mashq. Tadqiqotlar 12 g uglerodda
6,02* 10²³ dona uglerod atomi borligini ko‘rsatdi. Uning har bir atomi yadrosida 6 ta proton bo‘lib, ular atomning yadro zaryadini ifodalaydi. Uglerod atomlarining hammasida yadro zaryadi bir xil bo‘ladi. Shunga asoslanib kimyoviy elementga qiyidagicha ta’rif berish mumkin: Yadro zaryadlari bir xil bo4gan atom lam ing m uayyan turi kimyoviy elem ent deyiladi. Hozirgi kunda yadro zaryadlari bir xil boMgan elementlaming 110 turi ma’lum boMlb, ulardan yaxshi o‘rganilgan 105 tasi jadvalga kiritilgan. «Kimyoviy element» va «m odda» tushunchalari orasidagi bogMiqIik. Hozirgacha biz bir qator moddalar: vodorod, kislorod, uglerod, suv, karbonat angidrid, temir, oltingugurt va boshqalar haqida fikr yuritdik hamda har bir moddani o‘z nomi bilan atadik. Sanab o ‘tilgan moddalarning ayrimlarining tarkibi bir xil element atomlaridan (masalan, kislorod moddasining tarkibi shu nom dagi elem ent atomlaridan ), bosqalarining
tarkib i har xil.