Boborahim Mashrab ijodida hallojiylik g`oyalari Reja: I. Kirish: Ishning umumiy tаvsifi II. Аsоsiy qism. I bob

II BOB. MASHRAB IJODIDA HALLOJIYLIK G`OYALARINING BADIIY IFODASI.

2.1. MASHRAB G`AZALLARIDA MANSUR HALLOJ SIYMOSI.

O`zbek tasavvuf she’riyatining yirik vakillaridan biri Boborahim Mashrabdir. U mumtoz ijodkorlarimiz orasida o`zidan keyin takrorlanmas, ya’ni o`ziga xos maktab yaratgan otashqalb shoirlardan biri. Shoir ijodi tasavvuf g`oyalari bilan yo`g`rilgan. Mashrabning kuchli his-tuyg`u ifoda qilguchi baytlarida Haq ishqi, hijron va ayriliq dardi yetakchi mavzulardan biri ekanligiga amin bo`lamiz.

XI asrdan beri Sharq shoirlarini o`ziga maftun etgan tasavvuf ta’limotini ba’zi ijodkorlar o`z asarlarida ilohiy ishqni kuylab, ko`nglidagi kechinmalarini izhor etgan bo`lsa, boshqa birov majoziy-dunyoviy timsollar orqali haqiqatni, zavq-u shavqini izhor etgan, o`z insoniy kechinmalari orqali ilohiy muhabbat sari olg`a qadam bosishni afzal bilgan, uchinchi xil ijodkorlar bo`lsa, so`fiyona, tasavvufiy ta’limotni diniy qarashlar bilan ifodalab, shu tariqat maqomotlarini she’rga solib, izohlab bergan.

Ammo bu silsilada Boborahim Mashrabning o`zgacha mavqei bor. Mashrab –ilohiy ishqning mast-u devonasi, majnun shoir. Uning ijodida yuksak falsafiy-tasavvufiy g`oyalar zaminiy dard-u alam , oddiy insonlar , g`arib-u benavolarning nochor ahvolidan qayg`urish, zulm-sitamdan portlagan adolat tuyg`usining po`rtanali isyoni ifodalangan.

Ma’lumki, tasavvuf she’riyatining markaziy qahramonlaridan biri Mansuri Hallojdir. U tasavvuf yo`liga kirib bu yo`lning mashaqqatlarini bosib o`tadi va hech kim anglab yetmagan jihatlarni anglab yetadi. Mansur Halloj o`zining “Anal – haq” (Men haqman) g`oyasi bilan butun dunyoga tanilgan siymo. Uning bu g`oyasidan ilhomlanmagan tariqat ahlini hamda shoirni sharq mumtoz adabiyotida topish dushvor. Mashrab ham Mansuri Halloj e’tiqodiga iymon keltiradi. Shoir she’rlarida juda ko`p martalab uning nomini ixlos bilan tilga olinadi. Mashrab so`zi sharob – ilohiy ishq, yani oshiqlikning boshlanishi demakdir. Bizga ma’lumki, Mansuri Halloj “Anal-haq” g`oyasi uchun dorga osilgan. Ta’kidlash joizki, Mashrab taqdiri Mansuri Halloj taqdiriga o`xshash. Chunki Mashrab ham Balx hokimi Mahmud Qatag`on tomonidan 1711 - yilda dorga osiladi.

Boborahim Mashrab ham Fariduddin Attor, Nasimiy singari hayot yo`li g`oyatda murakkab bo`lgan Mansur Halloj yo`lidan boradi, uning g`oyalarini o`z ijodida tarannum etadi. Halloj qalbida porlagan ma’rifat va haqiqat Mashrab ko`nglini ham egallab oladi, qalbidagi dil rozlarini oshkora, baralla bayon etadi. Shoir Mansur Halloj singari “ishq sharobini ichib” dor oldida fig`on chekadi. Mansurning fojiali taqdiri, favqulodda jasoratli g`oyalari Mashrabni qattiq hayajonga soladi. Shoir uni “ shahidi ishq” deya alqaydi, qayta-qayta o`zini unga qiyos etadi, havasi keladi va o`z umrining ham oxir-oqibatda Mansur taqdiridek yakunlanishini oldindan bashorat etganday bo`ladi:

Mansuri Hallojdek ichib sharobi antahur,

Charx urub yig`lab tururman ushbu dam dor oldida [25,12].

Shoir she’rlarida “Analhaq” sirini hammaga ham oshkor etib bo`lmasligini, uni faqat xos kishilargina anglashi, bu sirning mazmuniga, uning tub mohiyatiga ulargina yetishishi mumkinligi ta’kidlanadi:

Analhaq sirrini har bexabarga aytmagin zinhor,

Xudoning roziga mahram emasdur kimki tangdildur [25,237].

Yuqoridagi baytda ma’nosi bizga noma’lum so`z bor. Tangdil-diltang, yuragi siqilgan ma’nolarida qo`llaniladi. Kim Yaratganning siriga, xohishiga sirdosh , hamdam bo`lmasa, unga Analhaqning ma’nosini tushuntirish foydasiz ekanligini shoir yana bir bor ta’kidlab o`tadi. Din nomidan hukmlar chiqarib, “rohi shayotin”dan yurguvchi, rishvaxo`r, “buxl-u havodorliq bilan ” umr o`tkazgan dilozor, riyokor mullo va eshonlarga Mashrab salbiy munosabatda bo`lgan. U ana shunday kaltabin va aqidaparast din ahlining imonini-imonsizlik, dinparastligini dinsizlik deb bilgan. Qalbi ilohiy ziyodan yiroq dindor- shoirga qoloqlik, cheklanganlik timsoli bo`lib ko`ringanligi rost.Ammo Mashrab hech payt islom dinining asl mohiyatiga shak keltirmagan. Shuning uchun ham “Bir xudodan o`zgasi, barcha g`alatdur”, -deb hisoblagan. Mashrab maslagicha, olamning mazmuni, xayoliy go`zalligi va adabiyoti birgina so`zda ifodalanadi. Bu so`z –Xudo. Shu so`z dunyoning dili, dunyoning tili. Jahonning qaysi go`shasiga nazar tashlamang, husn nurini sochayotgan va zaboni g`aybda takallum etmoqda bo`lgan Xudo zohirdir: “olam hamma ko`z bo`ldi tomosho qilayin deb”.

Halloj va Mashrab “inson qalbi -xudoning uyi” degan aqidani o`z tasavvurlarida rivojlantirib, inson ko`nglini muqaddas Ka’badan ulug`roq deb biladi.Tasavvufda “kub” istelohi ko`p ishlatiladi.Kub – sharob saqlanadigan xum. Majoziy ma’noda orifning ko`ngli va ruhi mutlaq .Halloj ham, Mashrab ham kubni, ya’ni qalbini may- Olloh ishqi bilan to`ldirgan edi.

Mashrab Mansur Hallojni o`ziga ustoz deb biladi va ustozi ortidan ergashganiga sira afsus qilmaydi. Chunki u “Analhaq ” (“Men haqman ”) degan jumlaning mohiyatiga allaqachon yetgan edi. Mansur Halloj “Anal – haq” tufayli shariat peshvolarining ham, ba’zi tariqat ahlining ham g`azabiga uchragan. Ular (shayxlar) Hallojning bu tushunchasini qabul qila olmadilar.

Mashrabdagi insoniy yolg`izlik ilohiy yolg`izlikka evrilgandir. Undan “Yolg`izlik nima?”- deb so`ralganda u, albatta, “Xudo!”-deb javob bergan bo`lurdi. Mashrab Halloj yo`lini tanlar ekan, doimo u singari Haq yo`lida boshini dor ostiga eltishga tayyor turadi, chunki bu uning uchun sharaf edi:

Hu desam analhaq deb, olam borisi haq der,

Mansur kabi boshimni dor uzra tutay derman [25,125].

Mashrab g`azallarida oshiqning ishq iztiroblari, uning Yor vasliga yetish yo`lidagi mashaqqatlari mahorat ila tasvir etiladi. Ko`ngil dardini so`rar bo`lsang oshiqlik dardini totgan, ishq o`tida kuygandan so`ra deydi shoir:

Ko`ngul dardini bir ko`ngli buzulg`on yordin so`rg`il,

Bu ishq o`tig`a kuyganni dili afgordin so`rg`il.

Oshiq hajr o`tida yonayotganini qanday bayon qilishga hayron.Har shab (tun) u ko`zlaridan qonli yosh, achchiq yig`i to`kib kechalarni bedor o`tkazar edi:

Seni hajringni ,ey jonon, ne til birla bayon aylay,

Ki, har shab diydadin (ko`z) xunoba to`k, bedordin so`rg`il.

Mehribonidan, yuragiga muhabbat o`tini solganidan ayrilgan kishini men kabi sahardan kechgacha oh-u zor, dod- faryod chekadi, ishq olovida yonadi :

Banogoh mehribonidin judo bo`lg`on kishi holin,

Sahar ohu fig`ona aylab meningdek zordin so`rg`il.

Uchinchi baytda Ishq yo`lida shahid bo`lgan bechora oshiq ahvolini bilmoqchi bo`lsang o`shal vaqtda dorga osilgan, qo`l oyog`i chopilib, olovda kuydirilgan Hallojdan so`ra deydi shoir. U Yor visoliga erishib, komillikga yetishgan, ilohiyot bilan birlik hosil qilgan. Mansur Halloj yo`lda uchragan to`siqlarga dosh berib, o`z maqsadidan voz kechmagan, hayotning asl mohiyatini anglab yetgan. Ammo uning so`zlari (Anal-Haq) mag`zini tushuna olmay , o`z mavqeyi, huzur-halovatini o`ylagan shayxlar, saroy amaldorlari Hallojni qatl qildilar.Baytda talmeh san’ati qo`llanilgan.

Shahidi ishq bo`lg`on oshiqi bechora ahvolin,

O`shal dam Mansuri maston osilg`on dordin so`rg`il.

Avvalo, biz shayxlar, oriflar tasavvufidan ijodkorlar tasavvufini farqlashimiz kerak.

So`fiylar uchun tariqat zikru samo’, vajdu hol, kasbu karomat edi. Mashrab singari buyuk shoirlar uchun esa u shuuriy mushohada usuli, inson zotini ma’naviy barkamol holda ko`rish orzusi, sirli-xayoliy olamni tasavvurda yaratib, ideal bir go`zallik ishqida yonish bo`lgan. Odamning asrlar davomida abadiy hayot, ruhning o`lmasligi haqida o`ylab kelgan armonlari, rivoyat-asotirlar bu behudud romantik olam ufqini kengaytirgan.

G`azal maqta’sida shoir Halloj singari ishq yo`lida achchiq yoshlar to`kadi. Endi u ham hasrat o`tida yonadi.

Bu Mashrab qon yutub har dam to`kar xunoban hasrat,

Ki xo`blar ajrini mahshar kuni sattordin so`rg`il. [25, 69]

Shoir yuqoridagi misralarda haq yo`lida o`z jonidan kechgan Mansur Halloj nomini tilga olar ekan, uning bu haqiqatparast shoirga nisbatan ehtiromi yuksakligidan dalolat beradi. Garchi, Halloj va Mashrab orasini bir necha asrlar ajratib tursa-da, ularni bir umumiy jihat, u ham bo`lsa “Haq ishqi” ga bo`lgan ehtirom birlashtirib turgan. Tasavvuf tadqiqotchilarining e’tirof qilishlaricha, Mansur Halloj va Boyazid Bistomiyda vahdatul vujudga yaqin fikr-qarashlar bo`lgan. Ammo ular vahdati vujudga qaraganda vahdati shuhudga yaqindirlar. Bu so`fiylarning har ikkalasi ham nafsni to`la yengib Allohdan boshqa hech nimani tan olmaganlar. Va goho shu darajada ilgarilab ketganlarki, goho ularning ko`ziga Allohdan bo`lak hech narsa ko`rinmagan. Lekin ularning tajribalari zaminida , insonning erk va istiqboli insonning o`zligida , uning o`zida samoviy istak va irfoniy ehtiyoj uyg`onmaguncha, u hech qachon ilohiylashmaydi, degan buyuk bir ma’no yashiringandir. [10,13] Boborahim Mashrab vahdatul shuhudga yaqin bo`lgan. Mashrab ham Halloj chiqqan cho`qqiga chiqishni, uning ortidan yurib u erishgan darajaga yetishishni o`z oldiga maqsad qilib qo`yadi. Mashrabning bu maqsadi u bitgan misralarda jo bo`lgan.

Vahdat mayini piri mug’on ilkidin ichtim,

Mansur kabi boshimi dorg`a tuta qoldim [25,84]

Yoki:

Mansuri Hallojdek ichib sharobi antaxur,

Sudratib dor ostiga olib borayin dermusan? [25,132]

Endi uning oldida masjid-u butxona, ka’bayu kaliso tuproq bilan teng, arzimas o`yinchoqlar. Endi u jannat-u do`zaxni ham tan olmaydi, chunki u maqsadiga erishgan-Yor visoliga yetgan. Qolganlari “ suratparast o`lgan fashu dastoriga mag`rur” shayxu kiborning uydirmasi. Endi Mashrab ikki dunyo naqdi, hur-u g’ilmon, arsh-u kursin ham o`zimman, deyishga haqli. Endi uning ko`ziga joni ko`rinmaydi, u Mansur kabi boshini dorga tutishga rozi [25,9].

O`z-o`zidan ayonki, Mashrab zikr etgan may biz tasavvur qilgan yoxud bilgan ichimlik emas. Shoir sira ham buni nazarda tutmagan. Ushbu g`azalda shoir mayni ilohiy ishq — ma’rifat, donish ishtiyoqining avji qiyomi, Yor jamoli mushohadasidan oshiq

dilida paydo bo`lgan kuchli zavq — ilhomning, behad xursandlik, sururning ramziy ifodachisi sifatida qo`llagan. Xumor bo`lish, mayparastlik ham bu yerda shunga muvofiq. Bu buyuk nur chashmasidan huzurlanish, visol bexudligi, hayot tabiat zeboligi hamda aql va tafakkur yetmaydigan, ammo ko`ngil bilan his etiladigan Mutlaq ruh mo`jizoti jilvasidan bahramandlik va shunga talpinish sarxushligidir. Inson tabiati ikki asos — ruhiy va moddiy olam unsurlaridan tarkib topgani uchun ular orasida kurash boradi. Agar moddiy asos bo`lmish jism talablari kuchaysa, u hirs va shahvat, hayvoniy nafs domiga giriftor bo`lib, borgan sari tubanlashadi. Bu xavfning oldini olish uchun kishi doimiy ravishda ruhiy-ma’naviy ehtiyojlarini qondirib borishi, shu jihatni tarbiyalashga bel bog`lamog`i darkor. Bu ishda unga o`zidan ko`ra komilroq inson — pir rahnamolik qiladi. Pir yoki orif deb tasavvuf ahli donishda yetuk, ma’rifat nuri bilan qalbi limmo-lim, pok niyat, pokiza axloqli, zakiy odamni nazarda tutganlar. Mashrab nazarida Halloj ana shunday shaxs bo`lgan. Bunday shaxslar hamma vaqt ezgulikni o`ylab, o`ziga ergashgan odamlarni qalb saxovati bilan tarbiyalaganlar, ularning irodasini chiniqtirib, ko`ngil chashmasining ko`zini ochib, olamni yangicha tushunishga, haq yo`lini himoya qilishga o`rgatganlar. Yuqorida keltirganimiz g`azalda shoir mayni piri mug`on, ya’ni Mansur Halloj qo`lidan ichganligini hamda u singari boshini dor ostiga qo`yganligini nazarda tutadi.

Jaloliddin Rumiyning ham Mansur Halloj tarafdori ekanligini, bu yo`l mohiyatini u ham to`la anglaganligini uning “Analhaq deyish kamtarinlik belgisidir, Ollohdan boshqa borliq yo`qdir. Men yo`qman, barchasi udir. Bu so`zlarda kamtarinlik ko`proq emasmi? ” degan so`zlaridan ham amin bo`lishimiz mumkin.

Halloj zamondoshlari orasida ham unga hamfikr bo`lgan zotlar bor edi. Shayx Attor, Shibliy, Jurayriy singari maslakdoshlari u singari boda ichib, sarxush bo`lgan, “Analhaq” suhbatini qurib, uning asl mohiyatini anglab yetganlardan edilar. Ammo bu ishq faqat Hallojnigina dor ostiga eltdi. Buning sababi nimada? Chunki uning do`stlari hali ham o`z joni, taqdirini o`ylardilar, haqiqiy oshiqlik martabasiga erishmagan edilar.Ulardan Halloj aytgan so`zlari ma’nosi so`ralganda o`zlarini chetga tortishgan. Shuning uchun do`sti dorga osilayotganida ham oddiy xalq singari tomoshabin bo`lib turishgan:

Shayx Shibliy, shayx Attor ul “Analhaq” suhbatin-

Qurdi, ichdi bodani, Mansurni dordo qildi ishq [25,222].

Halloj dorga osilgandan so`ng ham o`sha dordan “Analhaq” degan sado ming martalab takrorlanadi, tog`-u toshlardan, dengizlardan ham bu ovoz eshitilib turar edi. Hallojni dorga osishayotganda u mening jismimni egallashingiz, yengishingiz mumkin, ammo ruhimni hech qachon yenga olmaysiz deydi.Uning so`zlari haqiqat edi:

Ming analhaq keladur Mansur osilg`on dordin,

Har zamon labbayka deb kelg`ay nido jabbordin [25, 141].

Mashrab Hallojdek qalbida kechayotgan dil tug`yonlarini ochiq-oydin aytishdan sira qo`rqmagan. Bu holat uning g`azallariga ham ko`chgan: Tanamdagi qonimni Mansur singari tugatdim, jism, nafs zanjiridan ozod bo`ldim deydi oshiq. Ro`zada sovuq nafasim, qilgan toat-ibodatim menga dalda bo`ldi deya shoir o`zini Mansur Hallojga qiyoslaydi:

Xuni g`arq birla ado, qildim, base Mansurman,

Ohi sardim bo`ldi savmim, ham fig`onim- toatim.

Mashrab endi “Anal-Haq”go`ylar, ya’ni Hallojga o`xshaganlar ruhi taskin topishini Yaratgandan so`raydi:

“Anal-Haq” go`ylarni ruhiga daryoyi rahmat ber,

Bag`ishlar rahmatingni jon tasadduq qildi Mansuri [26, 23].

Musoni mahv etib Turga, osib Mansurni doriga,

Shifo mandindur ranjurga, jahonni shodmoniman [26, 29].

Keyingi misrada shoir jahonga quvonch ulashishning, “bemorlarga”, qalbi ezilgan insonlarga shifo ulashadigan inson ekanini aytadi.

Mashrab Hallojga qo`shulib, uning izidan borganiga afsuslanmaydi. Bu niyatini shoir keyingi misralarda ham davom ettirib, Mansur Hallojning o`limiga u yuzi qoralar, “yaramaslar”, baxtsizlar (shayxlar) sababchi bo`lganini afsus ila aytadi. Ularni baxtsizlar deya o`rinli ataydi. Ular chindan ham baxtsiz insonlar edi. Chunki bu ishq siridan bexabar kimsalar hayotning asl mohiyatini tushunmadilar:

Ming shukr xudoyimg`a Mansurg`a qo`shuldim men,

Ul ro`yi siyahlarkim Mansurni o`ldurg`on [25,148].

Shoir Mansur dorini Xalil doriga qiyoslaydi. Afsonalarga ko`ra Namrud Ibrohim Payg`ambarni dorga osganida dor gulzorga aylanib qoladi. Mansur Halloj osilgan dor ham go`yo chamanzor, qalb musaffoligiga erishadigan, ko`ngilga sokinlik bera oladigan joy. Shu sabab Mashrab ham Xoja Ahrori validek ishq mayidan totib, bu gulzor uzra sayr qilishni xohlaydi:

Dori Mansurni qur emdi, man Xaliloso boray,

Xoja Ahrori validek mast shaydoman bu vaqt [25,242].

Mansur Halloj singari to`g`ri yo`lni tanlagan (irshodmand), qalbida Ilohga bo`lgan muhabbatini umrining so`nggiga qadar saqlagan kimsalar bu ishq yo`lida barcha qiyinchiliklarga , qarshiliklarga bardosh bera oldilar.Bunday insonlar Olloh bilan birlikka erishdilar. Shu sababli ular o`limdan, dor ostiga turishdan cho`chimadilar.Mashrab o`z qismati, umri tugab yetganda uning uchun qurilgan dor ostiga borishni sharaf deb biladi. Demak, Halloj singari u ham umrining so`nggida hayoti qay tariqa yakun topishini oldindan qalb ko`zi bilan ko`ra bilgan, his qilgan. Taqdiri qanday yakun topishini bila turib ham, Ishq yo`lidan qaytmagan :

Necha Mansur o`ldi irshodmand muhabbat yo`lida,

Menga ham dori qurulg`onda yetar bu qismatim. [25,99]

Keyingi g`azalda oshiq yor diydoriga ilhaq, uning ishqi o`tida o`rtanib yuradi. Endi oshiq yor mening bu holimdan bexabarmikan, u bu yo`lda kuya-kuya kul bo`layotganimni bilmaydi shekilli degan o`yga boradi:

Oshiqi diydorman, ey yor, bilmassan magar,

Mansuri Hallojdek dorga osilg`on o`zginam [25, 72].

Hayratlanarlisi shundaki, Mashrabning mutlaq Ilohga ishqi Mansur Halloj singari xuddi shunday samimiy va ehtirosli. Hech bir soxtalik, pardali, kinoyali gaplarni uchratmaysiz unda. U ilohiyotni mehribon onasi, “jola burkli” mahbubasini sevganday sevadi, uni o`z yonida aniq ko`rib turadi, rozi dilini so`zlab, u bilan qo`shilib, qorishib ketadi.Axir uning tasavvurida mutlaq ruh – cheksiz-chegarasiz bahri rahmat, inson esa shu dengiz bag`ridagi gavhar- “duri daryoyi maoniy”. Iloh- mahbubga yetishish ishtiyoqi, ishq g`alayoni shoir vujudini “adam qilib ” ( foniy etib), ma`rifat daryosiga g`arq etadi. U bunday yagonalik shavqi, ya’ni vahdat mayidan sarxush bo`lib ( “ mashrab” ilohiy sharobdan nasibali degani), uluviyat makonida o`zini arshi a’loda his etadi:

Dori Mansuri analhaq joyidur,

Bosh berib yuz ming nido topsam kerak [25, 232].

Oliy tafakkuriy va taxayyuliy olamni kashf eta olgan shoir birdan yerga tushib:

Ne g`urbatlarni chekdim charxi bebunyod dastingdan,

Mudom motamda qoldim, bo`lmadim dilshod dastingdan,

Tamomi xonimonim bo`ldi chun barbod dastingdan…

Kim men har qayga borsam dod etarman, dod dastingdan

deya bir almzada insonning yurak nolalarini ham ifodalay oladi. Lekin bularning hammasi bir-birini taqozo etadigan, bir-birini to`ldiradigan she’rlar. Chunki hammasida ham kurashchi insonning na falak-u taqdir, na yerdagi tartibotlar bilan kelishmaydigan jasoratli ruhning isyonidir. Shuning uchun Ibrohim Adham axloqi, Mansur ta’limotini haq bilib, tarannum etgan Mashrab g`oyalari dunyoparast hokimlar va johil ulamolarga yoqmadi, ularni tubsiz tahlikaga soldi. Ular Mansuri Hallojdan qanday o`ch olgan bo`lsalar, Mashrabni ham shunday qatl etib so`ng tinchidilar.

Uning ilohiy muhabbat, ilohiy ishq va undan lazzatlanish yo`llari Mansur Halloj bilan bir xil edi. Darvoqe, Mansur Halloj hayoti, g`oyalari sharq mumtoz adabiyoti vakillaridan hech birini befarq qoldirmagan. Jumladan, Ahmad Yassaviy, Imodiddin Nasimiy, shuningdek, Boborahim Mashrab nomini alohida qayd etish joiz.

Ko`rinadiki, Mashrab g`oyalari adabiyotda ilgari surilgan shijoat, matonat, tanlagan e’tiqodiga sadoqat, adl-u amniyatga bo`lgan yuksak muhabbat kabi umumbashariy g`oyalar yurtimizda barkamol avlodni tarbiyalashdek ulug` maqsad yo`lida beminnat xizmat qila oladi.