Boborahim Mashrab ijodida hallojiylik g`oyalari Reja: I. Kirish: Ishning umumiy tаvsifi II. Аsоsiy qism. I bob

2.2. Mashrabning muxammas, mustazodlarida “Anal-Haq” g`oyasi.

Mashrabning har biri bir jahon ma’no, bir olam his- tuyg`u ifoda qilguchi baytlarini , muxammas, mustazodlarini takror-takror o`qib har safar ko`nglimiz surur va hayajon bilan to`ladi, har safar bu olmos satrlarning yangi qirralarini kashf qilamiz, yangi-yangi ma’no tovlanishlarini ko`rib hayratlanamiz.Mashrab qalandarlik yo`lini tanladi. Tarixdan ma’lumki, tasavvufdagi qalandariya mazhabiga Jamoliddin Sovajiy asos solgan. Qalandariya malomatiya silsilasi bilan uzviy bog`liqdir. Boborahim Mashrab qalandariya mazhabiga mansub shoirlardan. Mashrab tasavvuf ilmida Mansur Halloj, Imomiddin Nasimiy, Alisher Navoiy izdoshi bo`lgan. Haq va haqiqatni tanish va unga fido bo`lish Mashrab orzusi edi. U ana shu yuksak muddao yo`lida haqni talab qildi, uni tanidi, Olloh ma’rifati unga ma’lum bo`ldi, Ollohni sevdi, uning ishqi bilan yonib yashadi va shu e’tiqodi tufayli qurbon bo`ldi.

Mashrab butun ijodi davomida tasavvufdan uzoqlashmagan va vahdatul vujud g`oyasi bilan yashagan shoir. Zohiriy olamdan botiniy dunyoga u juda vaqtli chekingan.

Mashrabning quyidagi muxammasida ana shu botiniy olam xususida so`z yuritiladi. Baytlarda ilohiy “ishq sirrin bayoni” ni beradi.

Rasvoi jahon qildi meni ul qadu qomat,

Raftori aning yodi edi jo`shi qiyomat,

Ta’n etma jununimg`a meni ahli salomat,

Mansurni dor uzra ko`rub qilma malomat,

Jon pardasidin ilgari jononani ko`rdi [25, 284].

Muxammas (arabcha beshlik) – beshlik band usulida yozilgan she’r bo`lib, a-a-a-a-a, b-b-b-b-a, d-d-d-d-a shaklida qofiyalanadi.

Mashrab ham Halloj singari oshiq bo`lganligini, ruhi bu yo`lda savdoyi ekanligini ta’kidlaydi. Jismi sog`lom bo`lgan shariat ahllarining, saroy a’yonlarining ruhi betob, majruh deydi shoir. Chunki ular Hallojga malomat toshlarini otishdi, uni dor ostiga eltishdi. Halloj tanasiga jon kirmasdan oldin ishq kirdi, qalbi Ollohga bo`lgan muhabbat bilan sug`orildi, u oshiq bo`lib dunyoga keldi, yuragida ishq o`ti bilan tug`ildi. Muxammasda talmeh, o`xshatish singari badiiy san’atlar qo`llanilgan.

Mansurning falsafiy ahkomi, mushohadasi, oriflik martabasi yuksakdir. U tasavvufning amaliy-axloqiy sulukini bosib o`tish (talab, qanoat, halollik, toat) bilan kifoyalanmay mantiq kuchiga tayangan ma’naviy kamolotning avji ilhomida nahdati vujud ta’limotini tahlil etaroq: modomiki inson ruhi mudroq ilohiyotining bir qismi ekan va u tana-jism bilan kurashda tozalanib, to`lishib yana asliga qaytar ekan. Demak orif inson bilan Iloh orasida to`siq, farq qolmaydi, ular- bir, ya’ni, inson ham Xudo (Haq), degan fikrga kelib, buni el orasida baralla oshkor etadi. “Anal-Haq”- men Haqman degan iboraning ma’nosi shu.

Ammo bu so`zning men rost aytyapman, men haqman degan ma’nolari ham mavjud. Bunda nima nazarda tutiladi? Gap shundaki, mazkur narsa-ashyolar, jumladan, dunyo boyliklari ko`ringan hasham, qudratlarning hammasi yolg`on, o`tkinchi- “majoziy” dir:faqat Mutlaq Iloh haqiqatdir. Shunday ekan bu yolg`on dunyoga mehr qo`yish-nodonlik, aldanishdir. Inson faqat Mutlaq Iloh haqiqatiga ishonishi, faqat o`shanga oshiq bo`lishi kerak. Bu yo`l g`oyat mushkul, qiyinchiliklari behisob, ammo bu yo`lda har qanday azob-iztirobga chidasa arziydi, chunki chin ma’nodagi ma’rifat yo`li, chinakam ishq shudir. Mashrab mazkur maslak –e’tiqodiga yana bir bor imon keltirib, Mansuri Halloj misolo matlub- yor visoliga yetishish dardida yonadi, yurak bag`ri ezilib, qaqnus qushiday alangali til bilan kuylaydi. Bu shunday ulkan dardki, u bir zum ham shoirni tinch qo`ymaydi, uning butun xayoli, vujudi shu yor zavqi bilan band. Mashrab nazarida yer-u ko`k, daraxtlar, daryolar- hamma mavjudot –oshiq: Mansur osilgan dor, so`yilgan Nasimiyning et-suyaklari ham Analhaq deb faryod chekadi. Sog`inchim dardi shunday zo`rki, deb yozadi Mashrab, daraxtlarni xoma, daryolarni siyoh , yer-u ko`kni kitob sahifasin qilib yozsam ham ado bo`lmaydi. Bu dard Mashrabga ba’zan huzur-halovat, shirin ilhom damlarini ato etadi, buning natijasi o`laroq mo`jiza g`azallar, muxammaslar yaratiladi: ba’zan u cheksiz alam-qayg`u keltirib, shoiri analhaqni tirqiratib ko`zidan yoshini oqizadi [25, 7].

Ko`rgali husni jamolingga giriftor o`lmisham,

Furqatingdin hajr aro har kecha bedor o`lmisham,

Ul qaro zulfung tori bo`ynumg`a zunnor o`lmisham,

Ishtiyoqingda yonib Mansuri bar dor o`lmisham,

Tig`i zulmingdin jonimg`a bir sitamkor o`lmisham [25, 293].

Shu o`rinda Mashrab she’riyatiga xos bir muhim xususiyatni qayd etish mumkin. Bu- Mutlaq Ilohga muhabbat dardi bilan real dunyodagi oddiy insoniy dard- alamlarining birga, o`zaro qo`shilib zuhur etilish hodisasidir. Boshqacha aytganda, Mashrab insoniyat dunyosining nafs botqog`iga botiradigan tahlikaga tushib, barini “tarki nazar etib”, qalandar bo`lgan esada, lekin hayotdan, odamlardan yuz o`girib, ularga nafrat-nadomat hissi bila qaragan emas. Yo`q, u odamlarni sevar edi, ularga hamdard, mehribon edi: “Azaldan men dili g`amgin xaloyiq xaylini sevdim”. Ammo ayni shu satrning o`zida ham Mashrabning ixlosi kim tomonida ekanini, “g`amgin xaloyiq” deganda kimlarni nazarda tutayotganini bilsakgina, uning sevgisi mazmunin tushuna olamiz. “Dili g`amgin xaloyiq” deganda ulug` haqparast shoir ko`nglida iloh mehri bor, dardi bor odamlarni ko`zda tutib fikr yuritadi.

Qayta boshdin siynami afgor qildi oqibat,

Yuz baloyu dard-g`am ozor qildi oqibat,

Bir aziz boshimni yo`lda xor qildi oqibat,

Oxirimni Mansuri bar dor qildi oqibat,

Bir zamon xolis bu charxi zulmparvar bo`lmadim [25, 296].

Shoir qalbini oqibat afgor, ya’ni majruh qilganini va buning hammasi taqdir ekanini ta’kidlaydi.Uning qalbi jarohatlangan.Ko`ksi dard-alamdan ozor chekadi, umrida u hammadan jabr ko`rdi. Ammo shunga qaramay, u biror kimsaga zarar yetkazmadi, atrofdagilarnin ko`nglini og`ritmadi. Chunki oshiq uchun Mansur singari yor visoliga erishish, uning jamolini ko`rishdan o`zga baxt, yaxshilik, tuhfa yo`q edi.

Mashrab ijodida tez-tez Ibrohim Adham va Mansur Hallojni tilga oladi. Nomlari afsonaga aylangan bu ikki zotni Mashrab o`zining g`oyibona piri komili deb qabul qiladi, ular a’mol va aqidalarini boshqalarga o`rnak qilib ko`rsatadi. Zero, Ibrohim Adham podsholik taxtidan, davlat-u boyliklaridan butkul voz kechib ( VIII asr), darvesh jandasini kiyib, so`fiylikni qabul qilgan shaxs. Bugina emas. U hukmdorlar, a’yonlar mol-mulkini, alqissa mehnatsiz topilgan jamiki sarvatlarni harom deb e’lon qilib,o`z mahnati vositasida halol non topib yeyishni talab qilgan. Hatto shohlarning sovg`a salomini ham olmagan, o`zi qo`riqlayotgan bog`ning mevasidan bo`lsa birovning moli deb tatib ham ko`rmaydi.(Shu o`rinda g`aroyib bir qiyos: Mashrabning onasi unga homiladorligida qo`shnilarning uzumidan so`ramasdan uzib yemoqchi bo`ladi. Shu payt ona qornidan: “Onajon, luqmai haromni yemang, bog`ning egasini rozi qilib, keyin uzumni yeng”,- degan ovoz chiqqan ekan…Hali tug`ilmagan Mashrab haromdan hazar etgan. Mazkur rivoyat xalqimizning o`z sevgan shoiri g`oya-niyatlarini nechog`lik teran idrok etolgani va ham shu bilan birga, halollik, poklikka e’tiqod imoni qanchalik mustahkam ekanligini isbotlovchi hujjatdir).Shunday qilib, Ibrohim Adham –Mashrab uchun ideal, barcha falokatlarni tug`diruvchi va demak inson zotini tubanlashtiruvchi nafsi sarkash ajdahosining mahv etish timsoli. Zero, eng zo`r mardlik, eng buyuk jasorat ana shu nafsni o`ldirib, qanoat dargohida halol yashashga ko`nikishdir. Insonning insoniyligi, ilohiy xislatlari shunda ochila boradi, uning qalbida pokiza ishq uchun zamin hozirlanadi: “Tolibi ishq o`lay desang, himmati Adham kerak”. Mansuri Halloj ta’limotida ham xuddi shu narsa bosh aqida edi: “ Nafsing seni egarlab olishdan olidin, sen uni egarlab ol”,- deb vasiyat qiladi u o`g`li Ahmadga dorga osilishi arafasida. Biroq Mansurning himmati Ibrohim himmatidan balandroq edi, chunki agar Ibrohim Adham taxt-toj, mol-davlatdan voz kechgan bo`lsa, Husayn Mansur haq yo`lida shirin jonidan kechdi- insonni ilohiylashtirgani, “men haqman ” ( ya’ni xudoman) degani uchun qozi-mullolar uni qo`l-oyoqlarini kesib, dorga osib o`ldirishga hukm etdilar.Aql-u tafakkur kuchi, ma’naviy qudratga zo`ri yetmagan notavon bandalar hamma zamonlarda ham ana shu tariqa yo`l tutardilar: hikmat va donish ahlini qiynab, jisman yo`q qilib, taskin topadilar, o`z bo`ylariga mos “haqiqatlar” bichib, osoyishta yashaydilar [25,6].

Endi oshiq bu hayotga nima maqsadda kelganini muxammasda bayon qiladi. Bu maqsadini anglatish uchun bir necha misollar keltirib, o`zini ko`za ichidagi ichimlik singari to`la (pur), ya’ni o`zi istagandek hayot kechirgani kelganini bildiradi. Keyingi misralarda ham shoir o`xshatish san’atini mahorat bilan qo`llaydi. Bu safar u farishtalardan biri Isrofil farishta mashg`ul bo`ladigan sur bo`lish istagi borligini aytadi. Sur- qiyomat kuni Isrofil farishta chalib, barcha bandalarni qayta tiriltiradigan buv, karnaydir. Nega ijodkor sur bo`lishni tanlaydi? Sababi, bu karnay barchaga qayta jon ato etgani uchun bo`lishi mumkin. Bu vazifani bajarish buyuk baxt. Shundagina oshiq yorga ozgina bo`lsa ham yaqinlashishi, uning uchun qandaydir xizmat qilishi mumkin.Navbatdagi satrlarda esa oshiq yorga muhabbat qo`yib, shu baxtdan mast, sarkash bo`lib umr kechirishni xohlaydi va shunday bo`ldi ham. Mashrab piri komili Halloj singari vahdat mayini ichib Iloh bilan birlikka erishdi Unda ham “men”, “sen” degan tushunchalar qolmadi, uning o`rniga birlik hosil bo`ldi, komillikka erishdi. Shuning uchun ham so`nggi misrada Mansurdek, unga o`xshash, ya’ni u singari “Anal-Haq” aytgani bu hayotga kelganini ta’kidlaydi:

Ki na’moni azal topguncha ranjur bo`lgani keldim,

Misoli ko`zai xole to`lub pur bo`lgani keldim,

Ki Isrofil kibi mashg`uli ul sur bo`lgani keldim,

Balo jomin ichibman, munda maxmur bo`lgani keldim,

Analhaq aytaman , monandi Mansur bo`lgani keldim [25, 340].

Keyingi muxammasda shoir o`zining qalb kechinmalrini, ko`nglidagi bor dardini to`kib sochadi. Majnun Layli hajrida qancha kuyib-yonsa, uning ko`ngli ham Yor ishqida shu qadar devona, bezovta. Mansur ishqi xalq orasida uning o`limidan so`ng afsonaga aylandi. Bu oshiqning ko`nglidagi ishq ham shunday afsonalarga arzirli o`tga aylangan, bu olov cho`g` edi, endi u alanga bo`ldi. Shu sabab unig qalbi savdoyi, o`zini qayonga eltishni bilmaydi. Bu muhabbatdan uning boshi alamli, yolqinli (so`zon). Zindonga tushgan bandining qalbidek ko`ngli qorong`u, g`amli. Ko`ngli shu g`amning asiriga aylanib qolgan. Bu asirlikdan, bandilikdan uni faqat Yor, uning visoli qutqara oladi, dard-alamlarini, g`amlarini arita oladi:

Balo dashtida Majnundek mening devonadur ko`nglum,

Junun bozorida Mansur kabi afsonadur ko`nglum,

Muhabbatdin boshim so`zon o`lub, parvonadur ko`nglum,

Tushub zindoni g`am ichra ki bandi xonadur ko`nglum,

Asiri g`am bo`lub band ichra rangi za’farondur ko`nglum [25,341].

Mansur Halloj singari hayoti fojea bilan yakun topganlar soni bir qancha. Payg`ambar Ibrohim ham Olloh ishqi bilan yashadi, qalbida uning muhabbatini saqladi. Ammo Halloj singari Namrudning qahriga uchradi, uning otashiga yuz ming martalab tushdi. Albatta, bu o`rinda shoir Payg`ambar hamda Hallojni faqar ana shu komillik yo`lida maqsadlari hamohang bo`lganlar sifatida bir o`ringa qo`yadi. Xislat-u mohiyat jihatdan payg`ambar yuqori turishi barchamizga ayon. Muxammasda ularning ikkalasi ham oshiq, bir yo`l vakillari deya talqin qilingan. Xalil payg`ambar nomlaridan biri. Sakkiz jannatning eshigi ana shunday vahdat mayidan bahramand bo`lganlar uchun bir qadam bo`lib qoladi. Unga yetishganlar esa Yor diydoriga erishgan. Ammo hayotda o`z maqsadini yo`qotgan, bo`yniga zanjir ildirib olib, shu zanjir izmidan chiqmaganlar ham bisyor. Ularning qalb ko`zi ojiz. Nasimiyni, Hallojni, Mashrabni dorga osishga hukm chiqarganlar shu zanjir egalari emasmikin. Shoir shunday kimsalarning qalb ko`zlari ochilishini, hushyor bo`lishlarini, ular ham Olloh visoliga erishishlarini xohlaydi. Hayotning asl mohiyatini anglashlarini, pastdan yuqoriga, ya’ni komillik zinasidan bir-bir qadam bosib chiqishlarini xohlaydi.Muxammasda talmeh san’ati qo`llanilgan.

Ko`yungda misli Mansurdek kuyub otashga tushgan ko`p,

Sening diydoring izlab hasht jannatga yetushgan ko`p,

Xalildek sad hazoron otashi Namrudga kuygan ko`p,

Qiyomat vahmidin zanjiri qudratga yopushgan ko`p,

Hamani hozir etgil, pastdin bologa yetkurgil [25,348].

Shoir muxammasdan tashqari mustazod, murabba’, musaddas, musabbalar ham bitgan. Mustazod (arabcha “orttirilgan”) g`azalga monand she’r misralaridan har biriga yana yarim misra orttiriladigan, har qatori bir yarim g`azal misrasiga teng keladigan she’rdir.Alisher Navoiy hazratlari “Mezon ul-avzon” asarida mustazodni “qo`shiq ” deb ataganlar va quyidagicha ta’rif berganlar: “Va yana xalq orasida bir surud bor ekandurkim, hazaji musammani axrabi makfufi mahzuf vaznida anga bayt bog`lab bitib, aning misrasidin so`ngra hamul bahrning ikki rukni bila ado qilib, surud nag`amotig`a keltururlar ermish va ani mustazod derlar emish…”. Mustazod xuddi g`azal kabi qofiyalanadi (a-a, b-a, d-a,…).

Shoir Boborahim Mashrab quyidagi mustazodida ham piri komili bo`lgan Hallojdek ishq dardida tandan ham, jondan ham kechishni istagi borligini kuylaydi. Sening vaslingga erishish uchun ishqingning tig`i bilan boshimni dor ostida kesishga nigorim tayyorman deydi:

Ishq dardi tandinu jondin guzar (kechmoq) aylab,

Monandi Mansur,

Ishq tig`i bila kesg`ali boshim beradurman,

Yo`lungga nigorim [25, 249].

Boborahim Mashrab umr bo`yi Xudo yo`lida fidoyilik bilan xizmat qilgan. Islom farzu sunnatlarini targ`ib etib, inson qadrini e’zozlagan shoir.Mashrab she’rlari nafaqat g`oyaviy jihatdan, balki badiiy nuqtayi nazardan ham o`sha davr she’riyatining mumtozidir. Zeroki, ular g`oyatda ravon ohangda, jonli tilga yaqin iboratlarda bitilgan. Shoir she’rlari botinida yashirinib yotgan pand-nasihatlar, inson kamoloti yo`lida amalga oshirilishi, bajarilishi lozim bo`lgan burch, vazifalar tasviri hamon o`z tadqiqini kutmoqda. Biz bobolarimiz qoldirib ketgan bebaho injulardan barchani bahramand etmog`imiz lozim.