Bob. Hayot faoliyati xavfsizligi va ekologiya

BOB. HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI VA EKOLOGIYA
4.1. Inson faoliyatining ergonomik asoslari
Ergonomika – bu mehnat qonuniyatlari va ishchi jarayonlar haqidagi fandir.
Ergonomika tushunchasi grekcha – ish va qonun degan so‘zlardan kelib chiqqandir.
Ergonomika texnika rivojlanishining ma’lum etapi (bosqichi)da paydo bo‘lgan bo‘lib, ishlab chiqarishda muhim muammolarni yechishda zarur shart-sharoitdir. Yangi jihoz va unga to‘g‘ri kelgan ishlab chiqarish muhitini loyihalashda sodir bo‘ladigan ko‘pchilik savollarni faqat sog‘lom fikr asosida yechish mumkin bo‘lmaganda, ergonomikaga murojaat qilinadi.
Demak, ergonomika “inson-mashina-ishlabchiqarish-muhit” tizimini o‘rganadi.
Ergonomika fanining maqsadi – mashina va ishlab chiqarish qurollarining o‘lcham (parametr) larini hamda ishlab chiqarish muhitini inson ehtiyojlariga moslashtirishdir, ya’ni mehnat jarayonlarini me’yorlash (optimallashtirish) va hamma ko‘ngilsiz ishlab chiqarish omillarini bartaraf qilish yoki maksimal kamaytirishdan iboratdir.
Ishlab chiqarishda yechiladigan asosiy ergonomik vazifalarni quyidagi tartibda sinflashimiz va turlarga bo‘lishimiz mumkin:
1. Psixologik yuklanishni kamaytirish: Nazorat tizimlarini avtomatlashtirish; Ishlab chiqarish jarayonlarini stabillashtirish; Ish xavfsizligini ta’minlash; Jihozlar ishining ishonchliligini ta’minlash; Me’yoriy darajagacha ma’lumotlar hajmini kamaytirish; Sozlash va nazoratning qulay (ratsional) tizimlarini tashkil qilish; Nazorat va sozlash tizimlarini markazlashtirish.
2. Shinam ish muhitini ta’minlash: Shinam havo iqlimini va yorug‘ligini yaratish; Shovqin va titrashga qarshi kurash tadbirlari; Ishlab chiqarish ziddiyatini yaxshilash.
3. Ishning qulayligini ta’minlash (ish joyini tashkil qilishda qulay bo‘lgan jixozlar va ularning konstruksiyasini yaxshilash kiradi): Jihoz; Mebel; Asbob; Maxsus kiyimlarni yaratish va ishlatish; Jihozlarni badiiy konstruksiyalarini yaxshilash.
4. Ishlab chiqarishni radsional tashkil qilish: Jihozlarni radsional joylashtirish; Ish zonasini to‘g‘ri tashkil qilish; Tashish va o‘tish ishlarini kamaytirish; Ishlash va dam olishni to‘g‘ri tashkil qilish; Maishiy xizmat qilishni to‘g‘ri tashkil qilish.
5. Kadrlar bilan ishlash: Kasb tanlash; Instruktaj o‘tkazish; Tajriba almashish; Kasbiy o‘qitish; Malaka oshirish.
6. Fizologik yuklanishni kamaytirish: Jarayonlarni mexaniza siyalash va avtomatiza siyalash hamda yangi jihozlarni yaratish; Ish joyini to‘g‘ri tashkil qilish; Ish zonani to‘g‘ri ta’minlash; Ratsional harakatlanishni tanlash; Boshqarish qismlarini to‘g‘ri tanlash va joylashtirish; Boshqarishni markazlash tirish.
Ma’lumotlarni aks ettiruvchi vositalar (MAEV) ishlab chiqarish jarayonining, hamda alohida jism va mexanizmlar ish rejimining borishi haqida ma’lumotlar qabul qilib turish uchun xizmat qiladi. Bu vositalardan inson agar texnologik jarayonni bevosita o‘zi kuzata olmaganda yoki uning sonli va sifatli holatini mustaqil baholay olmaganda foydalanadi.
MAEVlarga quyidagilar: yozuvli yoki simvolli tahtani yorituvchi cho‘g‘lanuvchi lampalar, strelkali-shkalali o‘lchov asboblari, har xil ko‘rsatkichlar, hisoblagichlar, ovozli ohanglar, sirenalar, ekranlar, sxemalar va hokazolar kiradi.
Ular o‘z prinsipiga ko‘ra quyidagi “ha- yo‘q" degan ma’lumotni berishi mumkin (ya’ni mashina ishlayapti yoki yo‘q; birorta o‘lcham me’yorida yoki yo‘q), ba’zan o‘lchamning sonli o‘zgarishini ko‘rsatadi.
Ogohlantiruvchi va avariya signallari uziluvchan qilib amalga oshiriladi va alohida signallarning eshitilish uzunligiga teng va ular oralig‘idagi interval kamida 0,2 sekundgacha bo‘ladi. Signal tovushini bosimining darajasi ishlab chiqarish jarayoni shovqin darajasidan kamida 10-16 dB ga baland bo‘lishi lozim. Traktorlarda tovush signalining darajasi traktor shovqinidan kamida 6 dB ga kabinasida va traktordan 1 metr masofada 8 dB ga baland bo‘lishi kerak.
Ergonomika boshqaruv turadigan post (joy)ini ratsional tashkil qilishning umumiy prinsiplarini, ularda asosiy va qo‘shimcha jihozlarning joylashishini belgilaydi. Bu masalalar turkumiga boshqarish joyining tashqi psixologik, fizologik - gigienik va estetik talablarni hisobga olgan holda bezatilishi kiradi (masalan, alohida qism va devorlarning bo‘yalishi).
Avtomatlashgan boshqarish tizimlarida operator ish joyining asosiy elementiga panel kiradi. U shunday joylashishi kerakki, undagi asboblarning yuza tekisligi operatorni qarash chizig‘iga perpendikulyar bo‘lishi kerak. Boshqarish pultidagi boshqarish qismlari qulay va qo‘l yetadigan bo‘lishi lozim.
Pultning umumiy balandligi pol sathidan ko‘pi bilan 120 sm balandlikda bo‘lishi kerak. Unda yozuvlar uchun 10x20 sm dan 30x40 sm gacha o‘lchamdagi tekislik ajratiladi.
Oyoqlarning erkin joylashishi va harakatlanishiga balandligi – 63 sm, kengligi 50 sm va chuqurligi 45 sm bo‘lgan bo‘shliq ko‘zda tutiladi. Pultda harakatning eng qulay zonasi 70 sm bilan chegaralanadi.
Boshqarish qismlarining konstruksiyasi insonning harakatlanuvchi apparatiga mos bo‘lgan ruxsat qilingan me’yoriy yuklanish va uning antropometrik tavsiflariga binoan boshqarishni amalga oshirishda zarur aniqlik va harakat tezligini tez aniqlashni ta’minlashi lozim.
Boshqarish qismlari qo‘l va oyoq orqali bajariladigan qilib ishlanadi. Qo‘l bilan boshqarish ancha aniq bo‘lib, oyoq orqali boshqarishga nisbatan ustun turadi.
Boshqarish qismlari ko‘p bo‘lganda yoki ularni katta kuch bilan ishlatganda, qo‘llarni ozod qilish uchun oyoq yuritmalari qo‘llaniladi.
Boshqarishni qismlarining yurituvchi elementlarini shakli va o‘lchamlari qo‘l bilan ushlaganda, ishonchli va toymaydigan bo‘lishi, ularning materiallari zaharsiz hamda zarur holatlarda issiqlik, elektr o‘tkazmaydigan bo‘lishi kerak.
Qo‘l bilan boshqarish qismlari shunday joylashish kerakki, bunda operator qo‘llari 90-135° burchakka bukilgan holda ularni bemalol siljita olsin. Boshqarish pedallari operator gavdasining ko‘ndalang o‘qiga yaqin joylashtiriladi (100 mm dan katta bo‘lmagan qiyalikda). Pedallar orasidagi masofa ikkala oyoq uchun 200-400 mm bo‘lishi hamda toymaydigan qilib yasalgan bo‘lishi kerak.
Boshqarish qismlari qo‘l yoki oyoq og‘irligi ostida tasodifan qo‘shilib qolish ehtimolini kamaytirish uchun ular yetarli darajada qarshilikka ega bo‘lishi kerak.
Boshqarish qismlarini harakatga keltirishga sarflanadigan kuch haddan tashqari ko‘p yoki kam bo‘lmasligi lozim, aks holda u operatorning jismoniy toliqishiga yoki harakat aniqligining yo‘qolishiga olib keladi. Qo‘lda ko‘p ishlatiladigan qismlar minimal kam kuch bilan boshqarilishi kerak.
4.2. Xavfsiz ish faoliyatini tashkil qilish
4.3. Texnosfera va ekologiya