Bob. Amir Temur pand nasixatlarida ma’naviy axloqiy tarbiya masalalarini ilgari surilishi pedagogik muammo sifatida

II.Bob boshlang’ich sinf o’quvchilarining ta’lim-tarbiyasida Temur tuzuklaridan foydalanish
2.1 Amir Temurning pand-nasixatlaridagi ma’naviy axloqiy
tarbiyaning mazmuni
Amir Temurning otasi tarag’ay o’ziga to’q, badavlat kishi edi.
Temurning onasi tegina begim buxorolik taniqli olim ubaydulloxning g’izi
bo’lgan. Temur shaxsi masalasi uzoq yillar davomida man qilinganligi
natijasida nafaqat Temur tarixi, balki butun o’rta osiyoning xiv-xv
asrlaridagi tarixi, madaniyati, maorifi masalalari deyarli o’rganilmay qoldi.
«Amir Temur nomi tariximiz soxifalaridan qora bo’yoq bilan o’chirilib,
unitishga maxkum etildi. Maqsad, xalqimizning yuragidan milliy ong, milliy
g’urur tuyg’usini uyg’otish, uni qaramlikka, tobelikka ko’ndirish edi. Lekin
o’zbek xalki o’z ajdodlarini, o’z baxodirlarini unutmadi, xamisha yuragida
qalb to’rida saqladi».
Mashxur muxarrixlar o’z asarlarida Amir Temur ismiga ko’rag’on,
soxibg’iron, qutbiddin, abulmansur kabi unvonlar g’o’shib, uni ezozlab,
ulug’lab rivoyat va xotiralar bitganlar. («ko’ragon» so’zi-xon kuyovi manosini
bildiradi, «soxibg’iron», «yulduz burjlarining baxtli kelishi (g’iron)da tug’ilgan
farzand» demakdir. Kutbiddin - zamona peshvosi, yo’l ko’rsatuvchi avliyo,
«abulmansur» unvoni esa - zafarmand, g’alaba qozonuvchi degan lug’aviy
manolarni bildiradi).
Temur bilim olishni yetti yoshdan boshlaydi. U bolalik va o’smirlik
yillari xakqida shunday deydi, «men 9 yoshga to’lganimda namoz o’qiy
boshladim va madrasadagi barcha o’quvchilardan ustun bo’lib oldim. L3
yoshimda bolalar bilan o’ynashga orlandim va vaktimni o’z tenglarim xamda
o’spirinlar bilan o’tkazardim», deydi. U yana «yetti yoshimdan yetmish
yoshimgacha va umr bo’yi men kambag’allarga exson qilar edim. Bir marta
kiygan kiyimimni ikkinchi qayta kiymas edim va uni yo’qsillarga xadiya
qilardim. Men g’udratga erishganimda bolalikdagi yoru do’stlarimning
xammasini katta mansablarga ko’tardim.
Xar kuni qo’y so’yib va xar bir quytanasini ettiga bo’lib kambag’allarga ulashdim. Payg’ambar avlodlariga,olimlar va keksalarga nisbatan buyuk xurmat xamda extirom bilan munosabatda bo’ldim, ularga nafag’a tayinladim, bu mamlakatning badavlat kishilari og’a-inimdek, yetim-yesir va kambag’allar esa bolalarimdek bo’lib qoldi. Xammaga yaxshilik qildim. Xar bir shaxarda masjidlar, madrasalar qurishni daryolar ustiga ko’priklar qurishga buyurdim. Musulmonlarga diniy masalalardan talim berib, shariat aqidalari va islom dini ilmlari: tafsir xadis,
fikxdan dars bersinlar deb, xar bir shaxarga olimlar va mudarrislar tayin
qildim». Bundan ko’rinadiki, Amir Temur odob-axloq, iymon etiqod, talim tarbiya saxasida mukammal bilimga ega bo’lgan buyuk siymolardandir.
Soxibqiron amir Temurning ibratli, xayotiy pand nasixatlarining kuchliligi, teranligi, tasiri, umuminsoniy qadriyatlari asosiga qurilganligi bilan aloxida axamiyat kasb etadi, bu o’gitlar xalqlarning bir maqsad sari birlashtirgan, jipslashtirgan, sexrli tarbiyaviy kuchga ega bo’lgan durdona pedagogikadir. Bu pedagogika buyuk soxibqironning davlatni boshg’arish va uni idora qilish, g’olibona xarbiy yurishlar qilish, mamlakatda osoyishtalik o’rnatish, fan va madaniyatni rivojlantirish, xalqlar o’rtasida do’stlik, mexrshavqat, odamiylik va axloq - odobni tarbiyalash kabi muammolarni xal qilishga bag’ishlangandir.
Amir Temur zamonasida o’gil bolalar uchun diniy bilim beradigan maktablar ko’p bo’lib, masjidlarda va xususiy uylarda o’qimishli kishilar, domlaimomlar tomonidan ochilgan.
Maktablarda arab alifbosida savod chiqarilgan «xaftiyak» kitobi o’qitilgan. «xaftiyak»da ko’proq diniy marasimlarda o’qiladigan so’zlar berilgan. Uni o’rganishga 2-3 yil vaqt ketgan. «xaftiyak»dan so’ng «chor kitob», so’fiy ollayorning xikmatlari o’qitilgan. Maktab muayyan o’quv dasturiga ega bo’lmagan. O’quvchilar yakka tartibda o’qitilgan. Maktabga qabul qilishning aniq vaqti xam bo’lmagan.Temur va Temuriylar davrida movaraunnaxrda ibtidoiy diniy maktablardan tashqari, shaxzodalar, xonzodalar, bekzodalar va yirik amaldorlarning bolalari uchun saroylar va xonadonlarda aloxida savod maktablari xam tashkil
etilgan.
Shaxzodalar va malikalar Temurning boy kutubxonasida mutalla
qilishgan. U kutubxonalarda barcha fanlarga oid kitoblar bo’lgan.
Amir Temur davrida madrasalar oliy o’quv yurti vazifasini o’tagan.
Ular diniy va keyinchalik dunyoviy bilimlar o’chog’i bo’lgan. Ko’plab
madrasalar qurilgan.
Tarixchi sharofiddin ali yazdiyning «zafarnoma» asarida yozilishicha
amir Temurning o’ziga xos xususiyatlaridan biri davlat va mamlakat
fukarosining g’amxo’ri bo’lganligidir. Uning qoidasi «rosti-durusti» edi.
Amir Temur o’qit nasixatlarida axloqqa oid gaplar juda ko’pdir.
L. Adolat va adolatsizlik xaqida: «xar mamlakatda adolat eshigini
ochdim, zulmu-sitam yo’lini to’sdim. Qaysi mamlakatni zabt etgan yoki
qo’shib olgan bo’lsam, o’sha erni obro’-etiborini, kishilarini aziz tutdim,
sayidlari, ulomalari, fuqaro va mashoyixiga tazim bajo keltirdim va
xurmatladim, ularga vazifalar berib, maoshlarini belgiladim. O’sha
viloyatlarning ulug’lari og’a-inilarimdek, ayollari va bolalarini bo’lsa o’z
farzandlarimdek ko’rdim», deydi.
Shuningdek u ish va so’z birligini xush ko’rar edi.
Amir Temur do’stga sodiq edi. U imom baroka vafot etganda yig’lab ko’z
yoshi to’kkan. «shiddatli kishilarni do’st tut, chunki tangri taolo jasur kishilarni
ardog’laydi», deb yana do’st-dushmandan kimki menga iltijo qilib kelgudak
bo’lsa, do’stlarga shunday munosabatda bo’ldimki do’stligi yanada ortdi,
dushmanlarga shunday muomilada bo’ldimki ularning dushmanligi do’stlikka
aylandi.
Amir Temurning o’zi to’xtamishxon uning panoxiga sig’inib
kelganda unga yaxshilik va muruvvat ko’rsatgan. Amir Temur «xech kimga
qazab bilan qattiq muomala qilmadim», deb yozadi o’z «tuzuklari»da. U 27
shirin aytib g’animni imonga kiritgan. «bir kalima shirin so’z qilichni qiniga
kiritgar», deb ta’kidlardi soxibqiron.
Shunday qilib xiv asrning ikkinchi yarmida xvii asrgacha bo’lgan davr
movorounnaxrda iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy yuksalish davri bo’ldi.
Markazlashgan davlatning asoschisi Amir Temur o’z imperiyasini tuzib, uning
iqtisodiy va madaniy qudratini yuksaklikka ko’tardi. Uni ovro’pa
«Amir Temur nomi tariximiz soxifalaridan qora bo’yoq bilan o’chirilib,
unitishga maxkum etildi. Maqsad, xalqimizning yuragidan milliy ong, milliy
g’urur tuyg’usini yo’qotish, uni qaramlikka, tobelikka ko’ndirish edi. Lekin
o’zbek xalqi o’z ajdodlarini, o’z baxodirlarini unutmadi, xamisha yuragida
qalb to’rida saqladi».
Mashxur muxarrixlar o’z asarlarida Amir Temur ismiga ko’rag’on,
soxibqiron, qutbiddin, abulmansur kabi unvonlar qo’shib, uni ezozlab,
ulug’lab rivoyat va xotiralar bitganlar. («ko’ragon» so’zi-xon kuyovi manosini
bildiradi, «soxibqiron», «yulduz burjlarining baxtli kelishi (g’iron)da tug’ilgan
farzand» demakdir. Qutbiddin - zamona peshvosi, yo’l ko’rsatuvchi avliyo,
«abulmansur» unvoni esa - zafarmand, g’alaba qozonuvchi degan lug’oviy
manolarni bildiradi).
Temur bilim olishni etti yoshdan boshlaydi. U bolalik va o’smirlik
yillari xaqida shunday deydi, «men 9 yoshga to’lganimda namoz o’qiy
boshladim va madrasadagi barcha o’quvchilardan ustun bo’lib oldim. L3
yoshimda bolalar bilan o’ynashga orlandim va vaqtimni o’z tenglarim xamda
o’spirinlar bilan o’tkazardim», deydi. U yana yetti yoshimdan etmish
yoshimgacha va umr bo’yi men kambag’allarga exson qilar edim. Bir marta
kiygan kiyimimni ikkinchi qayta kiymas edim va uni yo’qsillarga xadiya
qilardim. Men qudratga erishganimda bolalikdagi yoru do’stlarimning
xammasini katta mansablarga ko’tardim. Xar kuni qo’y so’yib va xar bir quy
tanasini ettiga bo’lib kambag’allarga ulashdim. Payg’ambar avlodlariga,
olimlar va keksalarga nisbatan buyuk xurmat xamda extirom bilan
munosabatda bo’ldim, ularga nafaqa tayinladim, bu mamlakatning badavlat
kishilari og’a-inimdek, yetim-yesir va kambag’allar esa bolalarimdek bo’lib
qoldi.

Amir Temur davrida pand-nasixatlar o'quvchilarga ma'naviy va axloqiy tarbiya berishning asosiy usullaridan biri edi. Bu tadbirlar orqali o'quvchilarga muhim qadriyatlar, yuksak erkinlik va adabiyotlardan iborat tarixiy asarlar, huquqiy madaniyat va zamonaviy ma'rifatlar o'rgatilardi.

Amir Temur pand-nasixatlarining asosiy maqsadi, o'quvchilarni xalqning adabiyot va huquqiy madaniyati bilan tanishib, ulardan foydalanish qobiliyatlarini oshirib, tarbiyalash edi. U o'quvchilarga barcha insoniy axloqiy qadriyatlar, yuksak xulq va ildizli insonlik nuri bilan tanishishga rag'batlantirdi.
Amir Temur pand-nasixatlarida o'quvchilar uchun qiyinchiliklar bilan muloqot va muhokama qilish, to'g'ri va noto'g'ri jihatlarini o'rganish, adolatsizlikka va tarbiyasizlikka qarshi kurashish kabi mukammal insoniy qadriyatlar o'rgatilardi. Shuningdek, o'quvchilar huquq va adabiyotlar ustida amalga oshirilgan talablar bilan ham tanishishlari ta'lim qilinardi.
Bundan tashqari, pand-nasixatlar orqali o'quvchilarga huquqiy bilimlarga oid asosiy masalalar, shaxsiy erkinlik va muqaddasatning muhimligi haqida tushunchalar o'rgatilardi. Amir Temur o'quvchilarga o'zlarining yuqori xulq va ma'naviyatini saqlab qolishlari, taraqqiyot va rivojlanish yo'li bilan bog'liq insoniy qadriyatlarini o'rgatishni ham rag'batlantirdi.
Barcha shu asbob-ussodalar, Amir Temur davridagi pand-nasixatlar, o'quvchilarga tarixiy adabiyot va huquqiy madaniyatga oid o'quvlar olib kelish, ularni o'rganish, o'z fikrlarini bayon qilish va ulardan foydalanishlari ta'lim qilinishi maqsad qilingan. Bu tarz tadbirlar, ularning insoniy qadriyatlar va muhim ma'naviyatga qarshi rag'batlanishi, yuksak ma'naviy, axloqiy, huquqiy va ijtimoiy qiymatlar orqali insoniy jamiyatning rivojlanishi uchun muhim tajriba hisoblanadi.
Amir Temur davridagi pand-nasixatlar orqali o'quvchilarga o'zlarining xulq va ma'naviyatini saqlab qolishlari, jamiyatdagi o'z huquqlarini tushunishlari, ijtimoiy tarixi bilan tanishishlari va insoniy qadriyatlarini oshirishlari maqsad qilinardi.
Bu pand-nasixatlar asosida tarixiy adabiyotlar, shoir va filologlar asarlari, diniy kitoblar va huquqiy asosiy qonunlar, amaliy huquqning asosiy prinsiplari kabi bir nechta mavzu o'quvchilarga ta'lim berilardi.
Amir Temur davridagi pand-nasixatlar tarbiyasi usullari juda murakkab, o'quvchilarga turli xil tarzda o'quvlar olib kelish, turli xil tadqiqotlar olib kelish, o'z fikrlarini ifoda qilishlari, muhokama va muzokaralar ko'rsatishlari kabi qo'llanilgan. Shuningdek, o'quvchilarga qiyinchilik va kelajakdagi vazifalariga qarshi tayyorgarlik hissi berish uchun xavfsiz muhit tuzilgan edi.
Pand-nasixatlar orqali o'quvchilarning o'z fikrlarini bayon qilishiga imkon berilardi va ularning ijtimoiy, siyosiy va huquqiy masalalarda g'oyalarini ifoda qilishga o'rgatishni o'zi bilan oldi. Bunday tadbirlar orqali o'quvchilar insoniy qadriyatlar va muhim ma'naviyatga qarshi rag'batlanishni oshirib, insoniy jamiyatning rivojlanishiga qaratilgan katta hissa bo'ldilar.
Barcha shu sabablarga ko'ra, Amir Temur davridagi pand-nasixatlar, o'quvchilarga o'zining insoniy qadriyatlarini va ma'naviyatini rivojlantirish, huquqiy va ijtimoiy tarixi bilan tanishish, insoniy jamiyatning rivojlanishiga xizmat qilish uchun juda muhim edi.
Amir Temur davridagi pand-nasixatlar orqali o'quvchilarga insoniy qadriyat va manfaatlar bilan ta'lim berish, turli xil fikrlarni baholash va ular orasidan yaxshi va yomonlarini ayirib tashlash, o'z vatanlarining ijtimoiy va siyosiy hayotidan xabardor bo'lish, ijtimoiy va huquqiy masalalarda gapirish va muzokaralar ko'rsatish va o'zlarining ijodiy yondashuvlarini amalga oshirishga yordam berish bilan bir qatorda o'quvchilarni jamiyatda samarali o'rin olishga xizmat qilishni maqsad qilgan edi.
Pand-nasixatlar orqali o'quvchilarga islom dinining ma'noli qoidalarini o'rgatish, yaqinlarning xulqini saqlab qolish, huquqiy adabiyotlar va qonunlar asosida o'zaro muzokara o'tkazish va o'z xayriyliklarini oshirishni o'rgatish maqsad qilinardi. Bunday tadbirlar orqali, o'quvchilar insoniy jamiyatning qadriyatlarini, huquq va adolatlarni bilish, ijtimoiy yoshlar tomonidan muhim masalalar uchun rahbarlik qilish, jamiyatni yaxshilash va yengillikni saqlashga qaratilgan katta hissa bo'lishlari maqsad qilinardi.
Pand-nasixatlar davomida o'quvchilar, o'z qadriyatlari va fikrlarini bayon qilishga qodir bo'lishgan, ularga muhim masalalarda gapirish va o'z fikrlarini isbotlash uchun imkoniyat berilgan edi. Shuningdek, o'quvchilar o'zlarining ijodiy yondashuvlarini amalga oshirishga tayyorgarlik hissi ko'rsatildi. Bunday sharoitda, o'quvchilar o'z o'zini o'rganish, ijodiy faoliyatlarini rivojlantirish va jamiyatga qiziqish ko'rsatish orqali insoniy jamiyatning rivojlanishiga katta hissa qo'shishlari mumkin bo'ldi.
Jamiyatda insoniy qadriyatlar va ma'naviyatning rivojlanishiga xizmat qilish uchun Amir Temur davridagi pand-nasixatlar katta ahamiyatga ega edi. Ular o'quvchilarni rivojlantirish, jamiyatni yaxshilash va kelajakdagi vazifalariga qarshi tayyorgarlik ko'rsatish orqali insoniy jamiyatning rivojlanishiga katta hissa qo'shishga qilgan edi. Bu tadbirlar o'quvchilarni o'zlarining o'zaro munosabatlarini rivojlantirishga va ijtimoiy hayotda jamiyatni yaxshilashga yordam berishga yordam berdi.
Amir Temur pand-nasixatlaridagi ma'naviy axloqiy tarbiya jarayoni, o'quvchilarga insoniy qadriyat va manfaatlar bilan tanishishga, jamiyatda samarali o'rin olishga tayyorgarlik berishga, huquqiy va ijtimoiy masalalarda gapirish va muzokaralar ko'rsatishga yordam berishga va o'zlarining ijodiy yondashuvlarini amalga oshirishga yordam berishga qaratilgan edi. Bular o'quvchilarga insoniy qadriyatlar va ma'naviyatning e'tiborli rivojlanishiga yordam berdi va ularni ijtimoiy hayotda samarali o'rin olishga tayyorgarlik hissi berdi.
Amir Temur pand-nasixatlaridagi ma'naviy axloqiy tarbiya jarayonida, o'quvchilarni ma'naviyat, odob-axloq va qadriyatlar yo'li bilan ta'lim berishga ham ahamiyat qaratilgan edi. O'quvchilarga, yaxshi odob-axloqni o'rganish va o'zaro munosabatlarda adabiyotga rioya qilishni o'rgatish orqali, ular o'zlarini ijtimoiy hayotda yaxshi o'rindagi shaxslar sifatida ko'rsatishga yordam berildi.
Bundan tashqari, Amir Temur pand-nasixatlaridagi ma'naviy axloqiy tarbiya jarayonida, o'quvchilarga jamiyatga foydali bo'lish uchun o'zlarining o'zining ijodiy qobiliyatlarini oshirish va rivojlantirishga yordam berishga ahamiyat qaratilgan edi. Bu maqsadga erishish uchun o'quvchilar ijodiy ishlar amalga oshirish va shaxsiy fikrini bayon etishga o'rgatilishdi. Bunday tadbirlar o'quvchilarning ijodiy yondashuvlarini qo'llab-quvvatlash, ularni ijodiy sohasida rivojlantirish va ma'naviy tarbiyaga muvofiq tarbiyalashga imkon berishdi.
Amir Temur pand-nasixatlaridagi ma'naviy axloqiy tarbiya jarayoni, o'quvchilarning insoniy qadriyatlarini oshirish va rivojlantirish, jamiyatda samarali o'rin olishga tayyorgarlik berish va ijodiy yondashuvlarini amalga oshirishga yordam berishga qaratilgan. Bu tarbiya jarayoni, Amir Temur davlatining ma'naviyat va qadriyatlarini o'z ichiga olgan va insonning yaxshi jihatlarini oshirishga va rivojlantirishga yordam beruvchi o'ziga xos tarixiy tajribani ifodalaydi.
Amir Temur pand-nasixatlaridagi ma'naviy axloqiy tarbiya jarayoni, o'quvchilarni jahon adabiyotiga tanishish, bu adabiyotlar orqali tarixiy, falsafi, ijtimoiy va ma'naviy masalalarni o'rganishga qaratilgan. Shu bilan birga, o'quvchilarga jamiyatda yaxshi o'rindagi shaxslarning nima qilishiga, ularning amaliy ishlariga misol ko'rsatish orqali, o'zlarini ijtimoiy hayotda qanday qadamga yo'l qo'yish kerakligini o'rganishga yordam berishga harakat qilindi.
Amir Temur pand-nasixatlaridagi ma'naviy axloqiy tarbiya jarayonida, o'quvchilarga o'zlarini mustaqil fikrlash, o'zgaruvchilik va yaratqanlikni oshirishga yordam berishga ham ahamiyat qaratilgan. O'quvchilar mustaqil fikrlash, boshqa insonlarning fikrlari va tajribalari bilan tanishish orqali, o'zlarining qarorlarini kengaytirish va jamiyatga foydali bo'lishi uchun ularni amaliy hayotga tatbiq qilishga o'rgatishdi.
Jarayon davomida, o'quvchilarga aqlni rivojlantirish, fikrlash va muhokama qilishga qaratilgan. Ular tarixiy va falsafi asoslarga asoslanib, jamiyatda xalqaro munosabatlar, din va madaniyatlar, ijtimoiy muammolar va ularning echimlari bilan bog'liq masalalar haqida o'rganishga o'rgatildilar.

2. 
   “Temur tuzuklari”ning yoshlar tarbiyasidagi o‘rni
   

Tarixdan ma’lumki, mamlakatimiz qadimdan alloma-yu mutafakkirlar, olim-u fozillar diyori hisoblanadi. Bu hududdan jahon ilm-fani ravnaqiga o‘zining munosib hissasini qo‘shgan Abu Nasr Forobiy, Muso al-Xorazmiy, Ahmad Farg‘oniy, Abu Ali Ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy singari qomusiy allomalar, Imom al-Buxoriy, Imom at- Termiziy, Imom Moturudiy, Burhoniddin Marg‘inoniy kabi mutafakkirlar, To‘maris, Shiroq, Spitamen, Temur Malik, Jaloliddin Manguberdi, Amir Temur, Bobur Mirzo kabi mard va jasur sarkardalar yetishib chiqdi.
“O‘zbekiston boy qazilma va tabiiy resurslarga, qudratli iqtisodiy va insoniy salohiyatga ega. Biroq bizning eng katta boyligimiz – bu xalqimizning ulkan intellektual va ma’naviy salohiyatidir” .
Nafaqat Vatanimiz tarixida, balki dunyo ma’naviy-ma’rifiy hayotida o‘chmas iz qoldirgan buyuk alloma va mutafakkirlar, sarkarda-yu qahramonlar bilan har qancha faxrlansak arziydi. Xalqimiz tarixning har qanday murakkab sharoitlarida ham o‘zining bunyodkorlik, ma’rifatparvarlik qarashlariga sodiq qoldi. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov ta’kidlaganlaridek: “Tarix xotirasi, xalqning, jonajon o‘lkaning, davlatimiz hududining xolis va haqqoniy tarixini tiklash milliy o‘zlikni anglashni, ta’bir joiz bo‘lsa, milliy iftixorni tiklash va o‘stirish jarayonida g‘oyat muhim o‘rin tutadi”.So‘nggi yillarda markazlashgan Amir Temur saltanati, uning o‘zbek davlatchiligi va madaniyatini rivojlantirishdagi o‘rni masalalariga oydinlik kiritilib, tarixchi, sharqshunos olimlarimiz ko‘plab birinchi manba ahamiyatidagi asarlarni o‘zbek tiliga tarjima qilib, nashr ettirdilar.
Davlatimizning siyosati va xalqimiz xohish-irodasiga asoslangan Vazirlar Mahkamasining 1994-yil 29-dekabrda “Amir Temur tavalludining 660-yilligini nishonlash to‘g‘risida”gi qarori, 1995-yil 26-dekabrda esa birinchi Prezidentimizning “1996-yilni Amir Temur yili deb e’lon qilish to‘g‘risida”gi farmonlari qabul qilindi. 1996-yil martida “Temuriylar tarixi” davlat muzeyini tashkil qilish xususida, “Amir Temur” ordenini ta’sis etish to‘g‘risida farmonlar qabul qilindi.
YUNESKO qarori asosida Amir Temur tavalludining 660-yilligi butun dunyoda keng nishonlandi. 1996-yil aprelida shu tashkilotning Parijdagi bosh qarorgohida “Temuriylar davrida fan, madaniyat va ta’lim ravnaqi” mavzuida ilmiy konferensiya o‘tkazilib, Buyuk davlat arbobining tarixdagi o‘rniga yuksak baho berildi.
“Sohibqiron Amir Temur shaxsi uning ajdodlari bo‘lmish faqat bizning emas, balki mintaqamizdagi barcha xalqlarning, butun ma’rifiy insoniyatning boyligidir”, degan edi birinchi Prezidentimiz.
Amir Temur haqida fikr bildidar ekan birinchi Prezidentimiz yana shunday deydi: “Tengsiz azmu shijoat, mardlik va donishmandlik ramzi bo‘lgan bu mumtoz siymo buyuk saltanat barpo etib, davlatchilik borasida o‘zidan ham amaliy, ham nazariy meros qoldirdi, ilmu fan, madaniyat, bunyodkorlik, din va ma’naviyat rivojiga keng yo‘l ochdi” .
Zero, Amir Temurning bunyodkorlik salohiyatidan nafaqat bizning yurtimiz, balki ko‘plab boshqa shaharlar ham bahramand bo‘ldilar. Har bir shaharda masjidlar, madrasalar, xonaqohlar qurishni, yo‘lovchi musofirlar uchun yo‘l ustiga rabotlar bino qilishni, daryolar ustiga ko‘priklar qurishni buyurganligi haqida ma’lumotlar mavjud.
Jumladan, mo‘g‘ullar tomonidan vayron qilingan Bag‘dod, Darband, Baylaqon kabi shaharlarni qayta tikladi. Shuningdek, Amir Temur tomonidan, Tabrizda masjid,Sherozda saroy, Bag’dodda madrasa, Turkistonda Ahmad Yassaviy qabri ustiga maqbara bunyod ettirgan.
O‘rta Osiyo xalqlari, xususan, ajdodlarimizning qonun, davlat va siyosatga jiddiy munosabatda bo‘lganliklari zamirida insonni ulug‘lash, jamiyatning barcha qatlamlarini adolat bilan chulg‘ab, chinakam huquq asoslariga tayanadigan davlat yaratishdan iborat maqsad yotar edi. Shuning uchun ham ajdodlarimizga rahnamo bo‘lgan buyuk shaxslar davlatchilik borasidagi siyosiy, huquqiy tartiblarini o‘rnatuvchi ko‘plab asarlar yaratganlar. Ular orasida Amir Temurning “Tuzuklari”da ifoda etilgan davlat masalalariga oid yo‘l-yo‘riqlar, qonunlar, tuzuklar alohida ahamiyatga ega. Buyuk davlat arbobining davlatchilik siyosatida, u yaratgan boshqaruv tizimi hamda davlatchilik an’analari mohiyati zaminida muayyan bir jug‘rofiy makon va jamiyatning turli imkoniyatlarini mahalliy xalq manfaatlari yo‘lida yuzaga chiqaruvchi chinakam tashkilotchilik yotganini ko‘ramiz.
O‘zbek davlatchiligi tarixining muhim davri – Temur saltanati markazlashgan davlat edi. Saltanat quruvchisining fikricha, davlat birinchi galda, mamlakatdagi barcha ijtimoiy tabaqalarning manfaatlarini himoya qilishi; maslahat, kengash, tadbirkorlik, qonun-qoidalar va adolat bilan qat’iy tartibda boshqarilishi kerak edi.
Shu bois ham Amir Temurning, 27 davlatni birlashtirgan Markazlashgan ulkan saltanati, tabiiyki, qonunlar to‘plamlari asosida yaratilgan va unga qat’iy amal qilish yo‘lga qo‘yilgan bo‘lishi kerak edi. Amir Temur turmush tajribalari asosida ishlab chiqqan va uning hukmi bilan qonun darajasiga ko‘tarilgan qoidalar majmui bor ediki, ularni to‘plam holiga keltirib, o‘zidan keyingi vorislariga ham qonunlar tizimi, ham turmush tajribasi va maslahatlar tarzida qo‘llanma qilib qoldirishi lozim edi.
Ana shu to‘plam tarixiy asarlarda va turli tildagi tarjimalarga mos holda “Temur tuzuklari”, “Tuzukot Temuriy”, “Temurning aytganlari” va “Voqeoti Temuriy” – “Temurning boshidan kechirganlari”, “Qissai Temur”, “Malfuzoti Temuriy”, “Temur Qissasi”, “Zafar yo‘li”, “Zafarnoma”, “Tarjimai hol”, “Esdaliklar”, “Tanziymot” (yangi qonun-qoidalar, islohot), turkiy chig‘atoy tilidan rus tiliga o‘girilganda Malfuzot va Tuzukot o‘rniga “Dastur ul amal” nomlari bilan mashhurdir.
“Temur tuzuklari”ning fanda qayd etilgan ilk nusxasi eski o‘zbek tilida bitilgani ma’lum. Asar O‘rta Osiyolik Mir Abu Tolib Husayniy al-Ariziy at-Turbatiy tomonidan 1610-yili usmoniy turk hokimlaridan biri – Yaman hokimi Ja’far poshoning topshirig‘i bilan fors tiliga tarjima qilinadi va dunyoga “Tuzuki Temuriy” nomi bilan tarqaldi. Bizga uning fors tilidagi nusxasi va fors tilidan o‘zbek tiliga tarjimasining uch nusxasi yetib kelgan. Eng to‘liq nusxasi “Malfuzot-i Temuriy” deb nomlangan va u Rossiyaning Sankt-Petrburg shahridagi Salkitov-Shchedrin nomli kutubxonasida saqlanmoqda.Shunday qilib, “Tuzuklar” O‘zbekiston davlatchligi tarixi o‘rni haqida eng ko‘p fikr, baholar bildirilib, o‘z boshidan turli davrlarda turlicha munosabatni kechirgan tarixiy manbadir. U quyidagi xulosalarga asoslanadi:

1. 
   “Tuzuklar” - haqiqiy tarixiy manba va dunyoviy qonun-qoidalarni o‘zidmustahkamlagan huquqiy manba;
   
2. 
   “Tuzuklar” Amir Temur davrida uning o‘z qo‘li bilan yoki devonida yaratilgan, uning o‘zi bir necha marta ko‘rib, tahrir qilgan;
   
3. 
   “Tuzuklar” davlat tuzugi, uni boshqarish, mustahkamlash borasidagi huquqiy asoslarni belgilab beradigan, shariat, odat va qonunlariga tayangan tavsiya hamda qoidalardan iborat bo‘lgan, u o‘z davrining Konstitutsiyaviy qo‘llanmasidir;
   
4. 
   O‘zbek davlatchiligi tarixida uning nihoyatda yuksak ahamiyati va o‘rni beqiyosdir.
   

O‘rta Osiyo xalqlari, xususan, ajdodlarimizning qonun, davlat va siyosatga jiddiy munosabatda bo‘lganliklari zamirida insonni ulug‘lash, jamiyatning barcha qatlamlarini adolat bilan chulg‘ab, chinakam huquq asoslariga tayanadigan davlat yaratishdan iborat maqsad yotar edi. Shuning uchun ham ajdodlarimizga rahnamo bo‘lgan buyuk shaxslar davlatchilik borasidagi siyosiy, huquqiy tartiblarini o‘rnatuvchi ko‘plab asarlar yaratganlar. Ular orasida Amir Temurning “Tuzuklari”da ifoda etilgan davlat masalalariga oid yo‘l-yo‘riqlar, qonunlar, tuzuklar alohida ahamiyatga ega. Buyuk davlat arbobining davlatchilik siyosatida, u yaratgan boshqaruv tizimi hamda davlatchilik an’analari mohiyati zaminida muayyan bir jug‘rofiy makon va jamiyatning turli imkoniyatlarini mahalliy xalq manfaatlari yo‘lida yuzaga chiqaruvchi chinakam tashkilotchilik yotganini ko‘ramiz.
Konstitutsiyamizning 18-moddasida “O‘zbekiston Respublikasida barcha fuqarolar bir xil huquq va erkinliklarga ega bo‘lib, jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsiy va ijtimoiy mavqeidan qat’i nazar qonun oldida tengdirlar. Imtiyozlar faqat qonun bilan belgilanib qo‘yiladi hamda ijtimoiy adolat prinsiplariga mos bo‘lishi shart” deya alohida keltirilgan. “Temur tuzuklari”da esa: “Qaysi mamlakatni zabt etgan bo‘lsam, o‘sha yerning obro‘-e’tiborlik kishilarini aziz tutdim; sayyidlari, ulamolari, fuzalo va mashoyixiga ta’zim bajo keltirdim va hurmatladim; o‘sha viloyatlarning ulug‘larini og‘a-inilarimdek, yoshlari va bolalarini bo‘lsa, o‘z farzandlarimdek ko‘rdim. …Har mamlakatda adolat eshigini ochdim, zulmu sitam yo‘lini to‘sdim”, deya ta’kidlanadi.
Amir Temur davlatining markaziy va mahalliy boshqaruv organlari tuzilishi, ularning o‘zaro bog‘liqligi, bir-biriga bo‘ysunadigan va bo‘ysunmaydigan idoralar, ularning siyosatda muvofiqlashtirilishi, davlat, jamiyat va shaxs manfaatlari uyg‘unligining ta’minlanishi, ularning yechimlari masalalari bugun ham o‘z ahamiyati va mohiyatini saqlab qolgan.Sohibqiron davlat ishlarini to‘ra va tuzukka asoslanib boshqardi. To‘ra va tuzukka tayanib, saltanatda o‘z martaba va maqomini mustahkam saqlab turdi. “O‘z tajribamda ko‘rib bildimki, davlat agar dinu tartib asosida qurilmas, to‘ra-tuzukka bog‘lanmas ekan, unday saltanatning shukuhi, qudrati va tartibi yo‘qoladi”, deb uqtiriladi “Temur tuzuklari”da.
Amir Temur davridagi “devon”, “vazir”, “hokim”, “g‘aznachi” kabi mansab va unvonlar bugun ham davlat boshqaruv tizimida alohida institutlar sifatida shakllantirilgan. Shuningdek, mamlakatning viloyat va tumanlarga bo‘linishi ham tarixiy asoslariga ega. Bugungi qonun chiqaruvchi organ – “Qurultoy” siyosiy institutining taraqqiy etgan va rivojlangan shaklidir.
Mehribonlik, xokisorlik, ochiq yuzlilik, qat’iyat, haqiqatgo‘ylik kabi fazilatlar Amir Temur yutuqlarining kalitlaridandir. Ezgulik dushmanni ham do‘stga aylantirishi haqida u bunday o‘git beradi: “Davlatim va saltanatim quyoshi ko‘tarilib kelayotgan vaqtda menga iltijo qilib kelgan yaxshi-yomon odamlar, xoh yaxshilik, xoh yomonlik qilgan bo‘lsin, saltanat taxtiga o‘tirganimdan keyin ularni xayr-ehsonlarim bilan xijolatga qo‘ydim… Adolat bilan ish yuritib, jabr-zulmdan uzoqroq bo‘lishga intildim”.
Sohibqiron sadoqat, qat’iyat va adolatparvarlik kabi fazilatlarni ulug‘lagan. Ikkiyuzlamachilik, munofiqlik kabi razil odatlarga nafrat ko‘zi bilan qaragan. “Tuzuklar”da bunday hikoya qilinadi: “Tajribamda ko‘rdimki, aqlli dushman johilu nodon do‘stdan yaxshiroq ekan. Chunonchi, Amir Qazag‘anning nabirasi amir Husayn nodon do‘stlardan edi”. Amir Husayn Amir Temurning muvaffaqiyatlariga egalik qilish uchun o‘zini go‘yo do‘st qilib ko‘rsatadi. Shunday bo‘lsa-da, Sohibqiron uni ko‘p bora kechirib yuboradi.
Shuningdek, “Tuzuklar”da shunday o‘qiymiz: “Sulton har narsada adolatparvar bo‘lsin, qoshida insofli, adolatli vazirlar tutsin, toki podshoh zulm qilgudek bo‘lsa, odil vazir uning chorasini topsin”.
Xalqqa doim mehr-muruvvatli bo‘lgan bu zot adolat va haqiqat uchun kurashdi, saltanatni ham ana shu mustahkam asosga qurdi: “… g‘arazgo‘y, nafsi buzuq kimsalarning tuhmati bilan katta va kichik shaharlar aholisidan hech kimni jazolamasinlar. Faqat (birovning) gunohi to‘rt kishining guvohlik berishi bilan isbotlansa, gunohiga yarasha jazolasinlar”. Ibn Arabshoh “Temur tarixida taqdir ajoyibotlari” asarida bunday ma’lumotni keltiradi: “U hazil-mazax va yolg‘onni yoqtirmas, o‘yingayu ko‘ngilxushlikka maylsiz, garchi o‘ziga ozor yetadigan biron narsa bo‘lsa ham, sadoqat unga yoqar edi... Jasoratlilarni, dovyurak va mardlarni yoqtirar edi. U xatosiz fikrlovchi, ajoyib farosatli, mislsiz baxtli, ulug‘vorligi o‘ziga muvofiq, qat’iy azm bilan so‘zlovchi, boshiga kulfat tushganida ham haqni so‘zlovchi kishi edi”.
Xushmuomalalik, sabr-matonatlilik, odillik kabi sifatlarni o‘zida mujassam qilgan Sohibqiron boshqa amaldorlardan ham shunday fazilatlarni talab qilgan. Masalan, vazirlik mansabi beriladigan kishi xushmuomala, tinchliksevar, xalqparvar va aql- farosatli bo‘lmog‘i kerak edi. Amir Temur hasadchi, gina-kek saqlovchi, qora niyatli, g‘iybatchi, zulmkor, razil, xulqi buzuq kishilarni nihoyatda yomon ko‘rgan, ularni hatto navkarlikka ham olmagan. Jamiyatda bir qator islohotlar o‘tkazib, ko‘pgina buzuq odatlarga barham bergan.
Amir Temur o‘zining siyosatini amalga oshirishda, davlatni boshqarishda ulamolar, ilm-fan ahllari va yuqoridagi tabaqalar vakillariga qattiq tayangan. Buni o‘zining olim-u ulamolar bilan suhbatlaridan birida so‘zlagan nutqidan ham ko‘rishimiz mumkin: “Fan va dinning mashhur kishilari o‘z maslahatlari bilan podsholarga yordam berib kelganlar. Sizlar esa menga nisbatan bunday qilmayapsizlar. Mening maqsadim mamlakatda adolat o‘rnatish, tartib va tinchlikni mustahkamlash, fuqaroning turmushini yaxshilash, yurtimizda qurilishni quchaytirish, davlatimizni rivojlantirishdir”.
Amir Temurning mardligi, jasorati ayniqsa, bunyodkorlik salohiyati barcha xalq va millatlar tomonidan tan olingan xislatlaridan biridir. Temur saltaniga elchi sifatida tashrif buyurgan Klavixoning esdaliklari haqida Lyusen Keren shunday yozadi: “Yo‘l- yo‘lakay ular Amir Temurning vatani bo‘lmish Kesh shahrini ziyorat qildilar, uning darvozasi peshtoqiga “Qudratimizga shubha qiladigan bo‘lsang, biz qurdirgan binolarga boq” degan mag‘rur shior bitilgan “Oqsaroy”ni tomosha qildilar.
Xulosa qilib aytganda, biz boy madaniy merosga ega bo‘lgan qadimiy xalqmiz. O‘z Vatani tarixini bilish har bir o‘sib-unib kelayotga yosh avlod vakili uchun suv va havodek zarur. Tarixiy xotira insonni ona yurt xizmatiga qat’iy bel bog‘lash, uning sarhadlarini har qanday yovuz kuchlardan, g‘animlardan himoyalash, kerak bo‘lsa jon fido qilishga chorlaydi. “Temur tuzuklari”da ham hech qachon eskirmaydigan, inson ma’naviyati uchun bugun ham ma’naviy oziq bo‘ladigan hikmatli fikrlarning ahamiyati hech qachon yo‘qolmaydi. Ushbu asarda keltirilgan fikrlar, mulohazalar, yosh avlod tarbiyasida, uning ma’naviy qiyofasini shakllantirishda, yoshlarimizni jismoniy jihatdan baquvvat, ma’naviy yetuk, o‘z Vatanini ko‘z qorachig‘iday asraydigan, mard va jasur farzandlar sifatida tarbiyalashda muhim ahamiyatga ega ekanligini unutmasligimiz zarur. Bugungi mustaqil taraqqiyot yo‘limiz ham o‘ziga xos buyuk davlatchiligimiz tarixi va an’analari bilan uyg‘unlashgandir. Poydevori mustahkam imorat asrlar davomida, ming yillar qad rostlab turadi. Ildizi baquvvat, tarixiy xotirasi boqiy xalq hech qachon, hech kimga qaram bo‘lmaydi.


Xulosa
Amir Temur va Temuriylar sulolasi davrida, oila tarbiyasi odatda yuqori qadamlarda tashkil etilgan edi. Amir Temur o'z farzandlariga, qarindoshlariga va shaxsiy do'stlariga tayyorlanishni muhim deb hisoblagan, ularni tarbiyalash va o'ziga xizmat qilish uchun o'z hayoti davomida katta tajribaga ega bo'lgan.
Amir Temur o'z oilasiga katta e'tibor qaratgan va ularni o'zini xizmatida ishlatishni xohlagan edi. U oilasiga xayrlashni, ularning moliyaviy muammolari va ularning xavfsizligini ta'minlashni ko'rsatgan. Buning tufayli, Amir Temur o'z farzandlari va ularning o'quvchilari uchun o'qituvchi o'rtasida alohida bir o'qitish usullari tashkil qilgan. U ularga tarbiya qilishni, xizmat qilishni va diniy ta'limlarni ko'rsatishni juda muhim hisoblagan.
Temuriylar sulolasi davrida, oila tarbiyasi aynan shunday xususiyatlarini saqlab qolgan. O'zaro munosabatlar ko'payib, oila a'zolari o'zaro qarshi kelishuvlarni hal qilishga harakat qilganlar. Amir Temurning qarindoshlari unga yordam berish uchun ishlaganlar va oila azolari ko'rsatmalariga muvofiq davranishni o'rganishga harakat qilganlar.
Jumladan, Amir Temur va Temuriylar sulolasi davrida oila tarbiyasi muhim mavzu edi. Ular oila azolari orasida yorug'lik va muhabbatni oshirishga harakat qildilar. Bu tarzda oila tarbiyasi o'z o'rnini qo'zg'atgan, o'z o'quvchilarining hayotida muhim o'rin tutgan va ularning milliy va madaniy qadriyatini saqlab qolgan.
Kichik maktab yoshidagi bolalarni milliy qadiryatlarimiz asosida axloqiy
tarbiyalash muxim pedagogik muammo xisoblanadi. Malakaviy bitiruv ishini yozar
ekanmiz o’quvchilarning axloqiy jixatdan tarbiyalshda xalqning boy pedagogik
merosiga murojat qilish, bugungi kunning muxim muammolaridan biri ekanligiga
yana bir bor amin bo’ldi m.bu muammolarni xal qilishda ta’lim hamda tarbiyaviy
jarayonlarni to’gri tashkil qilish maqsadga muvofiqdir. Ana shu omillarda biri
xalqimizning faxri bo’lgan amir Temurning xayoti va ijodiy faoliyati haqida
xikoya qiluvchi, xikoyat va rivoyatlar bo’lsa, ikkinchisi soxibqironniong
“tuzuklarida” bayon etlgan pant nasixatlardir. Shuning uchun biz amir Temurning
o’qituvchi tarbiyachilarga quydagi ish shakillarini taklif qilamiz.
1.Amir Temurning xayoti va ijodiy faoliyati haqida xikoya qiluvchi stend va
foto albom tashkil qilish.
2. Tarbiyaviy tadbirlarni tshkil qilish.
3. Bolalar ijodiyotidan ko’rgazmalar uyishtirish.
4. Ota-onalar uchun pedagog bilm beradigan maruzalar tashkil qilish.
5. Temuriylar davlat muzeyiga sayoxalar tshkil qilish.
Umuman olganda amir Temurning tarix oldidagi ximatlari benixoya kattadir.
Biz pedagoglar “Temur tuzuklarida” ilgari surrilgan ta’limy-tarbiyaviy g’oyalrni
o’zimiz yahshi bilishimiz va ta’lim-tarbiya jarayonida keng foydalanishni yo’lga
qo’yish lozim.
Amir Temur o'zining hukmdoriyatida, oila tarbiyasi katta ahamiyatga ega bo'lgan eng muhim masalalardan biri edi. U oila hayotini qadrlashni, ularning moliyaviy va o'qish huquqini ta'minlashni, shaxsiy xavfsizliklarini ko'rsatishni va oila azolari orasida yorug'lik va muhabbatni oshirishni xohlagan. Amir Temurning tarbiyasi, o'z davrining boshqa xonalaridan farqli ravishda, xususan, milliy va madaniy qadriyatlar bilan bog'liq edi.
Amir Temur o'zining farzandlari va ularning o'quvchilari uchun alohida o'qitish usullari tashkil qilgan. Ular uchun diniy ta'limlar va ma'naviyat tushunchalari yuqori qadamlarda tashkil etilgan. Amir Temur oilasiga yorug'lik va muhabbatni oshirishga ham ahamiyat qo'ygan edi. U o'zining o'zaro munosabatlarini yaxshilashni, oila a'zolari o'rtasida yorug'lik va sog'lomlikni oshirishni, ularning qarindoshlariga yordam berishni va oila azolari ko'rsatmalariga muvofiq davranishni o'rganishni muhim deb hisoblagan.
Temuriylar sulolasi davrida, oila tarbiyasi o'z o'rnini qo'zg'atgan, jumladan, ularning hayoti va qadriyatini saqlab qolgan. Oilada xavfsizlik va barqarorlikning ko'p muhimligi hisoblanib, ularning huquqlari tayinlangan va ularning qarindoshlariga yordam ko'rsatish uchun yordam ko'rsatuvchilar o'z ichiga olgan.