Bizning kelajakdagi iqlim

№7. MAVZU: “BIZNING KELAJAKDAGI IQLIM” YOKI GEOGRAFIK O’ZGARISHLAR.
Reja

1. 
   Iqlimni rivojlanishini mintaqaviy darajada bashoratlash
   
2. 
   Barcha qitalardagi iqlim rivojlanishi
   

Tayanch iboralar: Iqlim o’zgarishining Afrika, Antarktida, Arktika, Osiyo, Avstraliya, Yangi Zelandiya, Yevro’a, Lotin Amerikasi, Shimoliy Amerika va kichik orollardagi davlatlarga ta’siri; kelajakdagi iqlim va uning o’zgarish oqibatlari.

Iqlimni rivojlanishini mintaqaviy darajada bashoratlash sayoraviy darajadan ham mushkulroqdir. Shunga qaramasdan, oxirgi yillarda olimlar bu sohada oldinga ulkan qadamlar qo’yishdi va quyidagi xulosalarga kelishdi:

AFRIKA iqlim o’zgarishi va tebranishlariga o’zining boshqaruv idoralarining kuchsizligi, mojaro va ofatlar majmui, kambag’allik sabablari tufayli juda zaifdir. 1970-yillardan beri qurg’oqchilik maydonlari kengayishi kuzatilmoqda, XX yuz yillikda Saxel va Janubiy Afrika rayonlarida qurg’oqchilik ortdi. Suv ta’minoti tizimi va qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi ham katta xavf ostida turibdi. 2020 yilga kelib hosildorlikni 50 %ga kamayishi kutilmoqda va qishloq xo’jaligiga kirishni minimal tabiiy-iqlimiy sharoitlariga ega yirik hududlarda unumdorlik hajmini tushib ketish ehtimoli bor.
O’rmonlar, adirlar va boshqa tabiiy ekotizimlar, jumladan Janubiy Afrikaga ham tegishli, allaqachon o’zgarishga yuz tutgan. 2080 yilga kelib Afrikadagi aridli va yarim aridli yerlar maydoni 5-8 % ga oshishi kutilmoqda.
ANTARKTIDA
Ushbu materikdagi vaziyatni tushunish va oldindan bashorat qilish ancha murakkab jarayon. Tezoqimli isish kuzatilayotgan Antarktika yarim oroli bundan mustasno. Kontinentda butun keyingi 50 yil ichidagi harorat ko’rsatkichi va qor yog’ish miqdori turg’unligicha qolmoqda. Antarktika muzliklari sayyoramizdagi muzlatilgan holatda chuchuk suvlarning 90%ini tashkil etadi, tadqiqotchilar bu materikda muzliklar va muz qalqonlarini erish alomatlarini diqqat bilan kuzatishmoqda.
OSIYO
2050 yilga kelib milliarddan ortiq odamlar chuchuk suv yetishmasligidan aziyat chekadilar, ayniqsa, katta daryo havzalarida. Bashoratlarga ko’ra Himolay muzlarining erish, toshqinlar va tosh ko’chkilarining ketma-ket yuz berishiga va keyingi ikki-uch o’n yilliklar mobaynida suv resurslarining holatiga ta’sir qiladi. Muzliklarning kamayish jarayoni suv oqimlarini ‘asayishiga olib keladi. Dengiz sathini ba’zida daryolar suv sathini ko’tarilish holatlarida qirg’oqbo’yi mintaqalar, ayniqsa qirg’oq delg’tasidagi zij aholi hududlari katta xavf ostida qoladi.
EVRORA
Muzliklar va ko’’yillik muzloq yerlar erimoqda, vegetatsion davrlar cho’zilmoqda va 2003 yildagiga o’xshash halokatli iliq oqim kabi ekstremal tabiiy sharoitlar tez-tez kuzatilmoqda. Tadqiqotchilar Yevro’aning shimoliy hududlarida qishni iliq kelishi, yog’ingarchiliklar ko’’ayib, o’rmon zonalari kengayishi hamda qishloq xo’jaligi unumdorligini oshishidan hayron bo’lmoqdalar. O’rta Yer dengizi doirasidagi janubiy hududlarda yozda haroratni oshishiga, yog’ingarchiliklar sonini kamayishiga, intensiv qurg’oqchilikni kuchayishiga, o’rmon maydonlarini qisqarishi va qishloq xo’jaligi mahsuldorligiga guvoh bo’lmoqdalar. Yevro’a hududidagi ko’’gina qirg’oqbo’yi ‘asttekislik zonalari dengiz sathining ko’tarilishidan zarar ko’rishi mumkin. Shuningdek, ko’’lab o’simliklar, sudralib yuruvchilar, quruqlikda yashovchi hayvonlar va boshqa biologik turlar ming yillik oxiriga kelib yo’qolish xavfi ostida qolmoqda.
LOTIN AMERIKASI
Bashoratlarga qaraganda Sharqiy Amazonkaning tro’ik o’rmonlari, shuningdek, janubiy va markaziy Meksika asta-sekin savannalarga aylanadi. Iqlim o’zgarishi va insonning yerdan foydalanishi tufayli Braziliyaning shimoli-sharqiy qismining ayrim rayonlari qurg’oqchilikka yo’liqadi. 2050 yilga kelib qishloq xo’jaligi yerlarining 50%i cho’llashish va sho’rlanish ehtimoli katta.
SHIMOLIY AMERIKA
Kelgusida iqlim o’zgarishidan shahar, sanoat, qishloq xo’jaligida suvdan foydalanish ehtiyojlarini o’sishi natijasida suv resurslarining tanqisligi sezilarli darajada ortishi oldindan aytilmoqda. Havo haroratini ko’tarilishi, tog’li hududlarda qor qatlamlarining kamayishi, suvlarni bug’lanishi va shunga asosan suvning mavsumga qarab taqsimlanishini o’zgartirib yuborishi mumkin. Buyuk ko’llar mintaqasida va asosiy daryolarda suv sathining ‘asayishi kema yurgizish, reaktsion industriya, gidroenergetika, suv sifatiga ta’sir o’tkazadi. Tabiiy yong’inlar va zararli hasharotlarning bostirib kelishi buning davomchisi bo’lib, dunyoda isish va quruq tu’roq holatini kuchaytiradi. XXI asr mobaynida biologik turlarning shimolga majburiy ravishda ko’chishi va ularning yer yuzasining yuqori ‘ozitsiyalariga joylashuvi SHimoliy Amerika ekotizimini to’laqonli o’zgarishiga olib keladi.
ARKTIKA
Keyingi 100 yilda butun dunyoning o’rtacha havo harorati ko’rsatkichlari qatorida Arktikada ham havo harorati deyarli ikki barobarga ortdi. Arktika suvlarining muz qatlamining o’rtacha hajmi o’n yillik ichida 2,7%ga kamaydi; inson faoliyati oqibatida atmosferaga chiqadigan chiqindilar miqdori joriy ko’rsatkichlardek o’sib boraversa, XXI asr oxiriga kelib SHimoliy Muz okeanining ulkan hududida yillik muz qatlami yo’qolishi mumkin. Arktikadagi bu salbiy o’zgarishlar global darajadagi jiddiy oqibatlarga olib keladi. Masalan, Yerda muzning erishi va qor qatlami alg’bedo (qaytarish qobiliyati) havoning iliqligi tufayli ‘asayadi, bu esa sayyoramizning yuzasini katta miqdorda isitadi.
AVSTRALIYA VA YaNGI ZELANDIYa suv ta’minoti, qishloq xo’jaligi, tabiiy ekotizimlarning o’zgarishi, qor qatlami va muzliklarning mavsumiy darajasini tushishi kabi salbiy holatlar tashvishlnishga sabab bo’lmoqda. Keyingi o’n yilliklar mobaynida Avstraliya hududining shimoliy-g’arbiy hududi va Yangi Zelandiyaning janubi-g’arbiy qismlarida katta miqdorda iliq to’lqinlar, shuningdek, kuchsiz sovuq havo va yog’ingarchiliklar kuzatilmoqda; Avstraliyaning janubiy va sharqiy hududlari hamda Yangi Zelandiyaning shimoli-sharqiy hududlarida yog’ingarchilik miqdori ‘asaydi; Avstraliya hududida qurg’oqchilik intensivligi kuchaydi.
KICHIK OROLLARDAGI DAVLATLARI ayniqsa, iqlim o’zgarishiga ta’sirchan. Ular hudud jihatidan chegaralanganligi bois tabiiy ofatlarga va tashqi yemirilishlarga, dengiz sathining ‘asayib, chuchuk suv resurslarining ‘otentsial qisqarish xavfi oshishiga duchor bo’ladilar.
Global iqlim isishi bundan keyin ham ekstremal ob-havo sharoitlari sonini oshirib, ekologik-iqtisodiy-ijtiomiy muammosi bor davlatlarning ahvolini yanada og’irlashtiradi. CHuchuk suv tanqisligi barqaror rivojlanish imkoniyatlarini kamaytiruvchi asosiy omil bo’lib, u ayniqsa, bu ko’’gina agrar davlatlarning ishlab chiqarishida va aholining foydali mehnat bilan bandligida aks etadi.