1-rasm. O`zbekistonda xususiy mulk shaklidagi korxonalar Aksiyadorlik jamiyatlari (AJ)
Ma’suliyati cheklangan jamiyat (MCHJ)
Qo`shimcha ma’suliyatli jamiyat (QMJ)
Qo`shma korxonalar
Xususiy korxonalar
Oila tadbirkorligi
Fermer xo`jaliklari
Dehqon xo`jaliklari
SHirkat xo`jalilari (yaylov chorvachiligida)
1.3 Mas’uliyati cheklangan va cheklanmagan (Qo`shimcha mas’uliyatli) jamiyatlar.
Mas’uliyati cheklanmagan (Qo`shimcha mas’uliyatli) jamiyat - firmani birgalikda tashkil qilib, birgalikda egalik qiluvchi va boshqaruvchi shaxslar guruhi bo`lib, ular firmaning barcha majburiyatlari bo`yicha to`liq javobgarlikni cheklanmagan ravishda o`zlarining zimmalariga oladilar.
Mas’uliyati cheklanmagan (Qo`shimcha mas’uliyatli) jamiyatlar ikki yoki undan ko`proq kishilarning mulki asosida yuzaga keladi. SHeriklarning dastlabki mulki firmaning ustav kapitali deyiladi. Bu kapitalga har bir sherik o`z hissasini qo`shadi. Ular ustav fondiga qancha pul qo`ysa, shu hissaga binoan foyda olishadi. Bordi-yu firma sinsa, sheriklar zararni hamjihatlikda ko`taradi, ya’ni bir sherik boshqasining javobgarligini ham zimmasiga oladi.
Fuqarolik kodeksining 63-moddasida qo`shimcha mas’uliyatli jamiyatga quyidagicha tarif beriladi:
Bir yoki bir necha shaxs tomonidan ta’sis etilgan, ustav fondi ta’sis hujjatlarida belgilangan miqdorlardagi ulushlarga bo`lingan jamiyat qo`shimcha mas’uliyatli jamiyat hisoblanadi. Bunday jamiyatning ishtirokchilari uning majburiyatlari bo`yicha o`z mol-mulklari bilan qo`shgan hissalari qiymatiga nisbatan hamma uchun bir xil bo`lgan, jamiyatning ta’sis hujjatlarida belgilanadigan karrali miqdorda solidar tarzda subsidiar javobgar bo`ladilar. Ishtirokchilardan biri nochor (bankrot) bo`lib qolganida uning jamiyat majburiyatlari bo`yicha javobgarligi, agar jamiyatning ta’sis hujjatlarida javobgarlikni taqsimlashning boshqacha tartibi nazarda tutilgan bo`lmasa, boshqa ishtirokchilar o`rtasida ularning qo`shgan hissalariga mutanosib ravishda taqsimlanadi.
Qo`shimcha mas’uliyatli jamiyatning firma nomi jamiyatning nomini, shuningdek "qo`shimcha mas’uliyatli" degan so`zlarni o`z ichiga olishi kerak.
SHirkat a’zolari o`rtasida tuzilgan bitim shirkatning huquqiy asosi hisoblanadi. Bu bitim quyidagi bandlarni o`z ichiga oladi:
- har bir hamkorning vakolatlari;
- bitimning muddati;
- har bir vakilning umumiy ishga qo`shgan ulushi;
- daromadlar va yuz berishi mumkin bo`lgan zararlarni o`zaro bo`lish yo`l-yo`riqlari;
- uyushma mablag`laridan har bir hamkorning olishi mumkin bo`lgan aniq va belgilangan pul hajmi;
- uyushmada amalga oshirish zarur bo`ladigan moliyaviy ishlar tartibi;
- yangi hamkorni qabul qilish tartibi;
- shirkatni tarqatib yuborish tartibi.
SHirkatga davlat, kooperativ, jamoa va boshqa tashkilotlar, shuningdek, xorijiy tashkilotlar va fuqarolar ham qonun yo`l qo`ygan hollarda a’zo bo`lishi mumkin.
Mas’uliyati cheklangan jamiyatda firma egalari firmaning majburiyatlari bo`yicha javobgarlikni Nizom fondiga qo`shgan ulushi doirasida zimmasiga oladi, xolos.
Mas’uliyati cheklangan shirkat firmalarning ustav fondi faqat ta’sischilar mablag` (aksiya)lari hisobiga barpo etiladi. Jamiyat qatnashchilari o`zlarining qo`shgan ulushlari doirasida javobgar bo`ladi. SHirkat o`z faoliyati uchun ustav fondi miqdorida javobgar hisoblanadi.
Fuqarolik kodeksining 63-moddasida Mas’uliyati cheklangan jamiyatga quyidagicha tarif beriladi:
Mas’uliyati cheklangan jamiyat deb bir yoki bir necha shaxs tomonidan ta’sis etilgan, ustav fondi (ustav kapitali) ta’sis hujjatlari bilan belgilab qo`yilgan miqdorlardagi ulushlarga bo`lingan jamiyat tan olinadi. Mas’uliyati cheklangan jamiyatning ishtirokchilari uning majburiyatlari bo`yicha javobgar bo`lmaydilar va jamiyat faoliyati bilan bog`liq zarar uchun o`zlari qo`shgan hissalar qiymati doirasida javobgar bo`ladilar.
Jamiyatning o`z hissasini to`la qo`shmagan ishtirokchilari jamiyat majburiyatlari bo`yicha har bir ishtirokchi hissasining to`lanmagan qismining qiymati doirasida solidar javobgar bo`ladilar.
Mas’uliyati cheklangan jamiyatning firma nomi jamiyatning nomini, shuningdek "mas’uliyati cheklangan" degan so`zlarni o`z ichiga olishi kerak ya’ni nomiga «limited(ltd)» so`zi qo`shiladi, bu inglizcha so`z bo`lib, «cheklangan» ma’nosini bildiradi.
Mas’uliyati cheklangan va qo`shimcha mas’uliyatli jamiyatlarning firma nomi va uning joylashgan manzili:
Jamiyat davlat tilidagi va bir vaqtda jamiyatning ixtiyoriga binoan boshqa tillardagi to`liq firma nomiga ega bo`lishi lozim va qisqartirilgan firma nomiga ega bo`lishga haqlidir.
Mas’uliyati cheklangan jamiyatning qisqartirilgan firma nomi uning to`liq yoki qisqartirilgan nomini hamda "mas’uliyati cheklangan jamiyat" degan so`zlarni yoki MCHJ abbreviaturasini o`z ichiga olishi kerak.
Qo`shimcha mas’uliyatli jamiyatning to`liq firma nomi jamiyatning to`liq nomini va "qo`shimcha mas’uliyatli jamiyat" degan so`zlarni o`z ichiga olishi kerak. Qo`shimcha mas’uliyatli jamiyatning qisqartirilgan firma nomi jamiyatning to`liq yoki qisqartirilgan nomini hamda "qo`shimcha mas’uliyatli jamiyat" degan so`zlarni yoki QMJ abbreviaturasini o`z ichiga olishi kerak.
Jamiyatning firma nomi uning tashkiliy-huquqiy shaklini aks ettiruvchi, shu jumladan chet tillardan o`zlashtirilgan boshqa atamalar va abbreviaturalarni, agar qonunlarda boshqacha qoida nazarda tutilgan bo`lmasa, o`z ichiga olishi mumkin emas.
CHet elliklar ishtirokida tashkil etilayotgan jamiyatning firma nomiga uning muassislari qaysi davlatga mansubligini ko`rsatuvchi qayd kiritilishi mumkin.
Jamiyatning joylashgan manzili uning davlat ro`yxatidan o`tkazilgan joyiga qarab belgilanadi. Jamiyatning ta’sis hujjatlarida uning boshqaruv organlari doimiy joylashgan er yoki uning asosiy faoliyati yuritiladigan joy jamiyatning joylashgan manzili deb belgilanishi mumkin.
Mas’uliyati cheklangan firmaning bir qator turlari mavjud. Ularning eng keng tarqalgan shakli aksiyadorlik jamiyatlari va korporasiyalardir.
4.Aksionerlik jamiyatlari va davlat korxonalari
