Бизиң реферат жумысымыздың темасы Х

 

---

- 8 - 
II Bap
«
Shayırdın’ syujetli qosıqlarının’ ko’rkemlik o’zgeshelikleri»
Oy-pikirde ko’rkemlep jetkiziwde X.Turımbetovtın’ syujetli lirikasında 
janlı estetikalıq obekt penen tıg’ız baylanısıp sotsiallıq ko’rkem oy h’a’m 
so’zdin’ ma’nilik maydanının’, h’a’reket sistemasının’, ko’rkemlew quralları 
h’a’m usıllarının’ birgelikte u’ylesimlik da’rejesin ta’miyinlegenin baqlaymız. 
Mısalı: 
Shadlısan’! 
Sende joq qayg’ı degen h’esh, 
Ku’lkin’ jang’a la’zzet, ga’pin’ orınlı, 
Minekey bizlerdi qushaqladı kesh, 
Qolıma tuttırıp senin’ qolın’dı. 
Qosıqta eki jastın’ ushırasıwı payıtın, ondag’ı ta’biyat ko’rinisin 
su’wretlew arqalı lirikalıq syujetti ju’zege keltiredi. Lirikalıq qah’arman 
qa’lbinde o’zi asıg’ıp ku’tken, an’sag’an adamına jetiskendegi en’ na’zik, taza, 
pa’k sezimlerdi shayır birinshi h’a’m ekinshi qatarlardag’ı gradatsiyalıq usıl 
ja’rdeminde, u’shinshi qatardag’ı metoforalıq su’wretlew h’a’m intonotsiyalıq
tekstlerdi sheber jaylastıra alıw arqalı tartımlı jetkerip bergen. Avtor bir qosıqta 
ko’rkemlew quralları h’a’m ko’rkem figuralardı qatar qollanıwı arqalı lirikalıq 
qah’arman h’a’m lirikalıq personajlardın’ bir momenttegi fizikalıq h’a’m 
ruwxıy h’alatın lirikalıq qısqa syujetke ıqsham jaylastıra alg’an.
X.Turımbetov lirikalıq syujet jaratıwdag’ı ja’ne bir sheberligi onın’ ta’biyat 
qubılısların insan ruwxıy keshirmeleri menen qatar su’wretlewlerinde ko’rinedi. 
X.Turımbetov poeziyasında oy-pikirdi soraw-juwap h’a’m dialog 
formasına ritorikalıq soraw h’a’m qaratpalarg’a qurıp beriw, sonday-aq, 
qaytalawlar arqalı ko’rkem tu’rde su’wretlew qubılısı jiye ko’zge taslanadı. 
X.Turımbetovtın’ ko’pshilik qosıqlarında lirikalıq syujetti tartımlı ju’zege 
keltiriwge qaytalawdan sheber paydalanadı. 
Jumıstın’ ekinshi babı «X.Turımbetovtın’ syujetli lirikasında ko’rkem 
obrazlar» dep atalıp, ol eki bo’limge bo’lip qaralg’an.

---

- 9 - 
«Shayırdın’ syujetli qosıqlarında lirikalıq qah’arman obrazı» dep atalg’an 
birinshi bo’liminde lirikalıq qah’arman obrazının’ sıpatların ashıp beriwge 
h’a’reket 
ettik.
X.Turımbetovtın’ syujetli lirikasında lirikalıq qah’arman obrazı waqıya 
h’a’diyselerdi alıp ju’riwshi, lirikalıq syujetti ju’zege shıg’arıwshı tiykarg’ı 
tulg’a esaplanadı. Shayırdın’ ko’pshilik syujetli qosıqlarında optimistlik ruwxta 
jasawshı o’mirden la’zzetlenip jasaytug’ın du’nyag’a jaqsı na’zer menen 
qaraytug’ın lirikalıq qah’arman obrazı jaratılg’an.
O’zinin’ oy-pikirlerin h’a’m og’an tiykar bolg’an qubılıslardı jan’a forma, 
usıllar o’zinshelik boyawlar tawıp sa’wlelendire aldı.
X.Turımbetovtın’ watan temasındag’ı bir qatar qosıqları lirikalıq 
qah’armannın’ watan su’yiwshiligin ko’rsetse, puqaralıq ruwxı menen 
suwg’arılg’an da’wir h’a’m insan h’aqqındag’ı qosıqları, insan ta’biyatındag’ı 
basqa qa’siyetin gu’resshen’likti ko’rsetedi. Shayırdın’ lirikalıq qah’armanı 
ko’binese watandı su’yiwshi insan ta’rizinde sa’wlelenedi. Bul pazıylet onın’ 
«Awılıma kelgende», «Keldim», «Syujet», «Aral menen xoshlasqanda», 
«Menin’ u’lkem» qosıqlarında ko’zge taslanadı. Sonday-aq bul qosıqlardag’ı 
lirikalıq qah’arman xarakterindegi watan su’yiwshilik g’ana emes ol
gu’resshen’lik qa’siyetleri de turmıslıq waqıyalardı su’wretlew tiykarında 
isenimli ashıp beriledi. X.Turımbetovtın’ miynet h’aqqındag’ı qosıqlarında 
lirikalıq qah’arman obrazı miynet su’yiwshi insan, miynettegi qah’arman 
ta’biyatında payda bolg’an jan’a pazıyletleri menen ayrıqshalanıp baradı. 
Shayırdın’ h’a’r bir qosıg’ında lirikalıq qah’arman obrazı o’zinshelik 
xarakterge iye bolıwı menen birge onın’ pu’tin lirikasında ulıwmalıq sıpatlarg’a 
da iye.
Baptın’ ekinshi bo’limi «X.Turımbetov syujetli qosıqlarında lirikalıq 
personajlar obrazı» dep ataladı
. W
aqıyalarg’a qurılg’an qosıqlarda lirikalıq 
syujetke tikkeley qatnaslı bolg’an qosımsha qah’armanlar obrazı da ko’zge 

---

- 10 - 
taslanadı. A’debiyattanıw iliminde bunday obrazlardı «obektiv obrazlar» yaki 
«lirikalıq personajlar obrazı» dep ataydı. 
Lirikalıq shıg’arma ko’lemi jag’ınan kishkene bolıwına qaramastan turmıstı 
ko’rkem sa’wlelendiredi. Bunda konkret individual keshirmeler h’a’m 
h’a’reketler (qısqa ko’rinistegi qıymıl qozg’alıs, yaki so’ylesiw) arqalı 
ıqshamlastırıp jaylastıradı. Lirikalıq ko’rkem mazmundı ju’zege shıg’arıwdı 
ja’rdemshi qural bolg’an lirikalıq personajlar obrazıda ayrıqsha xızmet atqaradı.
X.Turımbetovtın’ syujetli qah’armanlarında ana obrazı ayrıqshalıqqa iye. 
«Jawıngerdin’ anası», «Awılıma kelgende», «Kempir h’a’m aqlıq», 
«Vayonkomda» qosıqlarında lirikalıq personaj sıpatında turmıs qıyınshılıqların 
ko’p ko’rgen, miyriman h’a’m ken’ peyil ana obrazı do’retilgen.
X.Turımbetovtın’ waqıyalı qosıqlarında a’sirese, muh’abbat temasındag’ı 
qosıqlarında lirikalıq personaj bolg’an qız obrazı ayrıqshalıqqa iye. 
«An’lamadın’ba?», «Sezbey ju’rmen oyın’dı», «Qızdın’ sıylıg’ı», «Aq gu’l», 
«Nege uyalasan’», «Shırpı», «Gu’lsiz ku’ttim», «So’zin’ emes», «Janım o’zin’» 
h’a’m basqa ko’plegen qosıqlarında lirikalıq qah’armannın’ pa’k su’yiwshilik 
sezimlerin beriwde lirikalıq personaj qız obrazı da a’h’miyetli orın tutadı.
Shayırdın’ syujetli qah’armanlarındag’ı lirikalıq personajlar obrazına ta’n 
sıpat lirikalıq qah’armannın’ ruwxıy du’nyası qubılısların beriwde tikkeley 
qatnaslı, olar arasındag’ı pa’k tuyg’ını ashıp beriwshi h’a’diyselerdi lirikalıq 
qah’arman menen ten’dey alıp ju’redi. 
Shayırdın’ «Jag’ımpaz baslıq», «Yar-yar», «Betke aytpasa da», «Sum» 
qosıqlarında, oy-pikirindi birewdin’ yumor-satiralıq usılı qollanılg’an. Bul 
qosıqlarda lirikalıq personajlar obrazlar arqalı ja’miyettegi adamzat ideyalarına 
keri qubılıslardı, unamsız illetlerdi a’shkaralaydı.
Shayır lirikalıq personaj arqalı lirikalıq qah’armannın’ ta’biyatın, 
xarakterin tolıqtırıp lirikalıq syujetti ju’zege keltire aldı. Ana h’a’m bala su’ygen 
yar, ata h’a’m aqlıqlar, zamanlas shayırlar sonday-aq, yumor-satiralıq obrazları 

---

- 11 - 
da shayır qosıqlarında ideyalıq mazmundı sa’wlelendiriwge tikkeley qatnaslı 
qollanıladı.
 
Referat jumısımızda, X.Turımbetov do’retiwshiliginde lirikalıq syujet 
qurıw o’zinsheligin u’yreniw tiykarında to’mendegishe juwmaqlarg’a toqtadıq.
Birinshiden, Lirikada da prozadag’ı sıyaqlı avtor o’z pikirlerin, ideyaların
anıq h’a’m ta’sirli etip jetkeriwde syujetlerden paydalanadı. Ta’biyiy h’a’m 
turmıslıq, ja’miyetlik qubılıslarg’a bolg’an lirikalıq qah’armannın’ bah’asın, 
sezimlerin sa’wlelendiriwde og’an tu’rtki bolg’an waqıya-h’a’diyselerdi qısqa 
pursatlarg’a sıyg’ızıp bere alıw da qosıqtın’ tabısın, shayırdın’ sheberligin
belgileydi. A’sirese, bul sıpat X.Turımbetovtın’ stillik o’zinsheligin, onın’ 
poeziyadag’ı o’zine ta’n do’retiwshilik jolın belgileydi.
Ekinshiden, X.Turımbetov lirikasında turmıs h’aqıyqatlıg’ın ko’rkem 
sa’wlelendiriw quralı sıpatında syujet ayrıqsha a’h’miyetke iye esaplanadı. 
Shayır qosıqlarında lirikalıq qah’armannın’ ruwxıy h’alatın sa’wlelendiriw ushın 
belgili sharayattag’ı turmıslıq h’a’m ta’biyiy h’a’diyseler ulıwmalastırılıp 
beriledi.
U’shinshiden, shayırdın’ syujetlik qosıqlarında ıshqı muh’abbat, watandı, 
tuwılg’an jerdi su’yiwshilik, ta’biyat h’a’m o’mir go’zzallıqları sa’wlelengen. 
Sonday-aq onda watandarlıq urıs da’wirinin’ qah’armanlıg’ı, doslıq miynetti, 
insanıylıq pazıyletleri o’z ko’rinisin tabadı.
To’rtinshiden, shayırdın’ syujetli qosıqları, ko’rkemlew quralları h’a’m 
usıllarına bay ekenligi menen de ayrıqshalıqqa iye. Avtor turmıstan tan’lang’an 
waqıya-h’a’diyselerdi, 
ko’rkem-ideyalar, 
lirikalıq 
mazmundı 
beriwde 
ko’rkemlew a’mellerinen sheber paydalanadı. X.Turımbetovtın’ syujetli 
qosıqlarında ten’ew, metafora, metonimiya, jan’landırıw, ko’rkem figuralardan 
qaytalaw, retorikalıq sorawlar, antiteza, gradottsiyalar, pikirdin’ ko’rkemligin 
ta’miyinlew maqsetinde qollanılg’an. 
Besinshiden, X.Turımbetovtın’ syujetli qosıqlarında lirikalıq qah’arman 
idividual shaxs sıpatında xarakterli belgileri menen jaratılg’an. Shayırdın’ 

---

- 12 - 
ko’pshilik qosıqlarında tuwılg’an jerdi su’yiwshi, onın’ rawajlanıwına u’les 
qosıwshı, o’mirde jaqsı niyetlerge talpınıp jasawshı lirikalıq qah’arman obrazı 
do’retilgen. Onın’ ayırım qosıqlarında muh’abbatqa sadıq opalı, su’ygen yar 
diydarına ıntıq-ila’h’iy sezimlerdi ulıg’laytug’ın ashıq yar obrazındag’ı lirikalıq 
qah’arman do’retilgen.