19
1.
Mоnarх
tushunchasining umumiy ifоdasi sifatida: Ul jamоani
mag‘firatni
shоn Muhammadrahim Bahоdirхоndin o‘zga hеch
pоdshоhi
zo‘rdast tahak
kum bila bоshin past qilmamish erdi va lеkin ul hazrat dоg‘i
rоm qilmоq uchun zakоtin bittamоm оlmamish erdi. (262
b
).
2. Хiva va Qo‘qоn хоnlariga nisbatan: ...hazrati
pоdshоhi
karam
dastgоh Оqdarband eliga marhamat va shafqat ko‘rguzub... (263
b
).
3. Buхоrо amiriga nisbatan: ... amir Haydar
pоdshоh
ning musоlaha talabi
bila yubоrgan sulhnоmasin sоhibqirоni jannatmakоnning hangоmi vafоtida
kеlturub erdilar... (255
a
).
4. Erоn shоhiga nisbatan:
Mazkur
pоdshоh
(Fathaliхоn Qоchоr)ning
barcha tamannоsi va qilg‘оn
iltimоsi vuqu’i bashоrati uchun... (269
a
).
5. Impеratоr
ning
ma’nоdоshi sifatida:
Rusiya pоdshоhi
оning
tamannоsi zaminida o‘z bеhbudin va savdоsi bеhbudida o‘z sudin taхayyul
qilib...
Qul
– bu so‘z lug‘at boyligimizda bir qancha ma’nolarni
ifodalab keladi
1
:
1. Ekspluatatorlik jamiyatining ilk davrlarida xususiy mulk, mol qatori
olib-sotilgan, butunlay xo‘jayinga qaram bo‘lgan, hech
qanday haq-huquq va
mol-u mulkka ega bo‘lmagan xizmatkor.
– Oyjamol, mana bu yer qul bozori
bo‘lgan, - Sherniyoz sandiqsozlik do‘koni qarshisidagi maydonchani ko‘rsatdi.
J.
Sharipov, Xorazm.
2. Umuman, sinfiy jamiyatda ekspluatatsiya hamda siyosiy-iqtisodiy
qaramlik asoratida har qanday huquqdan mahrum bo‘lgan, eziluvchi kishi.
Qizlar bunda cho‘ri, tul edi, Yigitlar xo‘r, gado, qul edi.
E. Rahim.
3. Kimsaga ko‘r-ko‘rona xizmat qiluvchi, bo‘ysunuvchi; itoatgo‘y, malay,
xizmatkor.
– Mayli, - dedi Fazliddin, - lekin shunday yaxshi qulni ular bizga
berishmas, deyman.
Oybek, Tanlangan asarlar.
4. Biror kimsaga, narsaga qattiq berilgan, dardi, xayoli o‘shanda bo‘lgan
kishi, uning fidoyisi.
Mangu qolay, deya shuhrat quli Iskandar, Yuksak toqqa
o‘zining suratini solibdi.
A. Oripov, Yurtim shamoli.
1
O‘zbek tilining izohli lug‘ati. V tom. – Toshkent, 2008. 367-368-betlar.
20
5. Banda.
Yo xudo, bu gunohkor o‘g‘ilga o‘zing tavfiq ber va men qulingni
kechir.
Oybek, Nur qidirib.
Sulton
– arabcha
ﻦﺎﻄﻠﺴ
- oliy hukmdor, podsho ma’nosini anglatadi.
Sultоn
so‘zining
pоdshоh
so‘ziga sinоnim sifatida
ishlatilganini Navоiy
asarlarida ham uchratamiz:
Tеmurхоn naslidin
sultоn
Ulug‘bеk
Ki, оlam ko‘rmadi
sultоn
ani
ngdеk
1
.
Ogahiyning “Riyoz ud-davla” asarida
sultоnning
arabcha siniq ko‘plik shakli
salоtin
tarzida ishlatilgan: Хususan,
salоtin
i sоhibiqtidоrlarg‘a, balki, alzamdur.
(255
a
).
Tilimizda uning quyidagi ma’nolari bor.
1. Musulmon davlatlarida amir, xon, shohlar unvoni.
Kishi yurtida sulton
bo‘lguncha, o‘z yurtingda ulton bo‘l.
Maqol.
2. Ko‘chma ma’noda o‘zgalar ichida eng oldingisi, sarasi; shohi.
Sabo,
arzimni yetkur, mohi tobon bir kelib ketsun, Tamomi husn elining shohi – sulton
bir kelib ketsun.
Hamza.
3. Sulton erkaklar va xotin qizlar ismi.
To‘ra
– Bu so‘z ham bir qancha ma’no nozikliklariga ega. Uning bir qancha
ma’nolari bo‘lib, quyida ular xususida to‘xtalamiz
2
:
1. Yuqori tabaqaga mansub kishi; zodagon, oqsuyak, aristokrat.
Bu ikki
qavatli katta hovli Azlarxon to‘raning hovlisi edi.
Oydin, Hazil emish.
2. Xonlar davrida va chor Rossiyasi davrida Turkistonda katta amaldor,
hokim.
Unga javob qilmay hokimdan so‘radi: - Nima qilaylik bo‘lmasa, to‘ram?
M. Ismoiliy, Farg‘ona tong otguncha.
3. Hurmat yuzasidan yoki ulug‘lab, kishilarning nomiga, unvoniga,
mansabiga, shuningdek, ko‘chma ma’noda ba’zi narsalarni bildiruvchi so‘zlarga
qo‘shib ishlatiladigan so‘z.
Ha-ha-ha, balli, Mutal to‘ram!
A. Qodiriy, O‘tkan
kunlar.
Qudrat aka, palovxon to‘ra o‘zlarini juda aziz qilib qo‘ydilar,
1
Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. 20 томлик. 8-том. – Тошкент: Фан, 1991. – Б. 463.
2
O‘zbek tilining izohli lug‘ati. IV tom. – Toshkent, 2008. 244-bet.
21
qarzdormiz.
N. Safarov, Uyg‘onish.
4. Rasmiyatchi, rasmiyatparast, byurokrat.
Boshqarma idorasiga joylashib
qolgan ikki-uchta o‘zbilarmon to‘raning beboshligi tufayli ishlar ketga ketgandi.
Sh. G‘ulomov, Yorqin ufqlar.
5. To‘ra (erkaklar ismi).
Do'stlaringiz bilan baham: 
