Bituruv malakaviy ishi mavzu: baholash va kalkulyatsiya bajaruvchi: Abdullayev Ilmiy rahbar

2.2.Baholash, kalkulyatsiya va inventarizatsiya usullarining buxgalteriya hisobidagi o’rni va zarurligi
Buxgalteriya hisobi ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish tashkilotlarini boshqarish, iqtisodiy faoliyat zaxiralarini aniqlash va ularni to’g’ri taqsimlash uchun mo'ljallangan. Buxgalteriya hisobining asosiy xususiyati shundaki, unda barcha ma'lumotlar hujjatlashtiriladi va barcha operatsiyalar hujjatlarda qiymat o’lchovida ya’ni pul ko’rinishida aks ettiriladi.
Bu vazifani buxgalteriyada baholash usuli bajaradi. Baholash – bu, buxgalteriya ob'ektlarini pul ko’rinishida aks ettirish usulidir. Baholashning asosiy maqsadi haqiqiy tannarx qiymatini aniqlashdir. Haqiqiy tannarxning qiymatini aniqlash uchun kalkulyatsiya usuli qo'llaniladi - xarajatlarni hisoblash usuli, ya'ni, ob'ektga narx yoki ma'lum bir bahoga muvofiq hisoblash usullari. Buxgalteriya hisobi ob'ekti smetasini hisoblash bilan bog'liq bo'lgan buxgalteriya hisobi usuli sifatida mablag' muomalasining barcha bosqichlarida qo'llaniladi. Buxgalteriya ob'ektlarini baholashning u yoki bu qiymatini olishga imkon beradigan protseduralarni tanlash tashkilotning maqsadlariga bog'liqdir. Shundan kelib chiqqan holda, tashkilotlar baholangan ob'ektlarni turli yo'llar bilan tavsiflaydilar va shuning uchun buxgalteriya hisobida ishlatiladigan baholashlarning ko’plab turlari mavjud. Shu bilan birga, buxgalteriya hisobi nazariyasi va amaliyotida qo'llaniladigan turli xil baholar bilan, birinchi navbatda, axborotni hisobga olish kerak. Shu munosabat bilan, baholar iqtisodiy, soliq, investitsion, sug'urta (aktuar), huquqiy, ma'muriy, statistik, axborotni baholashlar sifatida tavsiflanishi mumkin¹⁵.
Iqtisodiy baholash - ob'ektlarning aniq monitoringi muammolarini hal qilish uchun mo'ljallangan. Bundan tashqari, har bir kuzatilayotgan ob'ekt uchun ular qayta hisoblab chiqiladi va shuning uchun hisoblash xususiyatiga ega. Bunday baholar odatda mulk sotilganda yoki sotib olinganda uning qiymatini aniqlash uchun ishlatiladi. Ushbu hisob-kitoblarning xilma-xilligi soliqlarni bir tekis taqsimlash imkoniyatini beradigan yagona shkalani belgilash maqsadida tashkilotlarning rentabelligini va mol-mulkning ayrim turlarini, birinchi navbatda soliq (fiskal) maqsadlarini aniqlash uchun mo'ljallangan moliyaviy hisob-kitoblar sifatida tan olinadi. Ammo shuni ta'kidlash kerakki, soliqni «teng taqsimlash» va rentabellikni ob'ektiv baholash juda qiyin. Shu munosabat bilan turli xil moliyaviy baholashlar mavjud, xususan soliq, investitsiya va kredit baholari.
Soliqni hisoblash har bir yangi soliq turi yoki yig'im odatda soliqqa tortish uchun mol-mulkni baholashning maxsus usullarini o'z ichiga olishi bilan bog'liq.
Investitsion baholash - kelajakdagi kapital qo'yilmalarning samaradorligini hisoblashda prognozlash ishlarida foydalanish mumkin. Bunday hollarda, odatda kapitalning diskont ko'rsatkichi qo'llaniladi, bu kutilayotgan kelajakdagi daromad va kapitalga bo'lgan foiz o'rtasidagi farq sifatida hisoblanadi. Shu bilan birga, baholash ham o'z mablag'lari, ham qarz mablag'lari bo'yicha amalga oshiriladi va kapitalning o'rtacha qiymati hisoblab chiqiladi.
Kreditni baholash - kreditlar uchun garov qiymatini o'lchash uchun ishlab chiqilgan. Kredit reytinglari mulkning har bir turi uchun alohida-alohida hisoblanadi va uning joriy yoki kelajakdagi baholarini aks ettiradi. Ushbu baholash usullari kredit shartnomasida belgilanishi mumkin.
Sug'urta (aktuar) baholash - doyim mutaxassislar orqali hisoblanadi. Ular har bir sug'urta obyekti uchun alohida-alohida hisoblab chiqiladi va nihoyat sug'urta tashkiloti sug'urtalangan shaxs tomonidan taqdim etilgan ma'lumotlarni tekshirgandan so'ng oxirgi qaror qabul qilinadi.
Huquqiy baholash - juda xilma-xil, ammo baholashning xilma-xilligi ularni ikkita guruhga ajratadi: shartnomalardan kelib chiqadigan baholashlar va huquqbuzarliklar sababli baholanishlar. Shartnomalardan kelib chiqadigan baholashlar shartnomalar turlari bo'yicha belgilanadi. Shunday qilib, oldi-sotdi shartnomalari hozirgi yoki kelajakdagi ko'chmas mulkni baholashni anglatadi. Birja va hadyalar bo'yicha shartnomalar sub'ektiv baholashga asoslangan. Lizing shartnomasiga, qoida tariqasida, daromadlar smetasi kiradi. Komissiya shartnomalari va ko'rsatmalarida bajarilish va ekspert baholari qo'llaniladi. Shartnomaviy baholash har bir operatsiya uchun alohida belgilanadi. Huquqbuzarlik natijasida yuzaga keladigan baholanishlar - zararni qoplash usuliga bog'liq. Ular haqiqiy zararni hisoblashni va yo'qotilgan foydani aniqlashni ham o'z ichiga olishi mumkin. Bunday holda, haqiqiy zararni hisoblash oldingi hisob-kitoblardan foydalanishga, ular yo'q bo'lganda esa hozirgi davrda sotib olishning hisoblangan qiymatiga asoslanadi. Foyda yo'qotilishini aniqlashda kelajakdagi ekspert baholari qo'llaniladi.
Ma'muriy baholash - bu tashkilotning mustaqilligi (yaxlitligi) printsipiga muvofiq joriy etiladigan ko'plab buxgalteriya yozuvlari. Ushbu baholashlar orasida pro-memorial baholash ajralib turadi (masalan, bitta tashkilot 1 000 so’mni, boshqasi - 100 000 so’mni va boshqalarni qabul qilishi mumkin).
Statistik baholash - makro darajada baholashning ajralmas sharti bo'lgan umumiy ko'rib chiqilayotgan tashkilotlar to'plamiga yoki mintaqaga yoki mamlakat iqtisodiyotiga xos bo'lgan umumiylikni taqsimlashni taklif qiladi.
Axborotni baholash. Shuni ta'kidlash kerakki, iqtisodiy hayotning har qanday bahosi, ma'lum ma'lumotga ega bo'ladi. Hisoblangan baho kutilgan qiymatdan qanchalik uzoqlashsa, baholashning informatsionligi shunchalik yuqori bo'ladi. Biroq, bu tashkilotlarning bunday baholashlarga sun'iy ravishda murojaat qilishi kerak degani emas.
Buxgalteriya hisobi qoidalarida va xalqaro standartlarda tashkilot aktivlarini hisobga olishda quyidagi baholash usullari taklif etiladi: sotib olishning haqiqiy qiymati, almashtirish qiymati, sotishning mumkin bo'lgan bahosi, diskontlangan qiymat va boshqalar.
Xarid qilishning haqiqiy qiymati aktivlarni sotib olish xarajatlarini o'z ichiga oladi. Aktivlarni ro'yxatdan o'tkazishda ushbu qiymat dastlabki qiymat yoki oldingi qiymat deb ham ataladi. Bu sotib olinishning haqiqiy qiymati bo'lib, u ko'rib chiqilayotgan aktivning "tarixi" da qayd etiladi va uni ishlatish yoki iste'mol qilishning butun tsikli davomida uni kuzatib boradi.
Vaqt o'tishi bilan, ba'zi hollarda, o'tmishda yaratilgan mulkni takror ishlab chiqarish narxida o'zgarishlar yuz beradi yoki mavjud bo'lganlarga o'xshash, ammo texnik yaxshilanishlarga (yangi ishlab chiqarish texnologiyalarini hisobga olgan holda) ega bo'lgan ob'ektlar yaratiladi, bu esa mavjud ob'ektlar qiymatining haqiqatiga mos kelmasligiga olib keladi. Ob'ektlarni baholashda bunday nomutanosiblikni bartaraf etish uchun hozirgi vaqtda mavjud mol-mulkni ko'paytirish xarajatlari yig'indisi bilan tavsiflanadigan almashtirish narxlari smetasi kiritiladi. Shu munosabat bilan ob'ektning boshlang'ich qiymati almashtirish narxiga aylantiriladi. Bir baholashni boshqasiga o'tkazish jarayoni qayta baholash deb nomlanadi.
Mulkni sotish mumkin bo'lgan bahosi - bu mavjud bozor sharoitlariga qarab mavjud mulkni taxminiy sotish narxi.
Diskontlangan qiymat kelajakda buxgalteriya nazorati ob'ektidan xo'jalik yurituvchi subyekt (tashkilot) faoliyatining normal sharoitida olinishi kutilayotgan iqtisodiy foyda miqdoriga qarab hisoblab chiqilgan qiymat sifatida belgilanadi.
Buxgalteriya nazoratining har bir ob'ekti deyarli cheksiz miqdordagi baholarni olishi mumkin bo'lgan baholash variantlarining xilma-xilligi buxgalteriya hisobining asosiy printsiplariga muvofiq barcha tashkilotlarda buxgalteriya hisobi ob'ektlarini baholashga umumiy talablarni belgilash zarurligiga olib keladi.
Tashkilotlarda mulk va majburiyatlarni baholashning o'ziga xosligini ta'minlash uchun baholashga haqiqiylik va birdamlik talablari qo'yiladi.
Baholashning haqiqiylik talabi xarajatlarning haqiqiy qiymatini buxgalteriya ob'ekti qiymatida aks ettirishni ta'minlaydi. Ushbu talabga muvofiqlik mulk va majburiyatlarni baholashning asosini sotib olish yoki ishlab chiqarish (xizmat ko’rsatish) ning haqiqiy qiymati ekanligi bilan ta'minlanadi.
Baholashning birdamlilik talabi shundan iboratki, barcha tashkilotlarda, yuridik shaklidan qat'i nazar, bir xil buxgalteriya ob'yektlari tashkilotlarning bir xil ko'rsatkichlarining taqqoslanadigan ko'rsatkichlarini ta'minlaydigan yagona baholashga ega.
O’zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to'g'risida”gi qonunining 12-moddasiga muvafiq “Oborot aktivlarni baholash quyidagi ikki bahoning eng pasti bo‘yicha — balans tuzilayotgan sanadagi haqiqiy tannarxi bo‘yicha — (sotib olish narxi yoki ishlab chiqarish tannarxi) yoki bozor bahosi bo‘yicha (sof sotish qiymati) amalga oshiriladi.
Asosiy mablag‘lar va nomoddiy aktivlar ularning to‘liq boshlang‘ich qiymati bo‘yicha hisobga olinadi.
Asosiy mablag‘lar va nomoddiy aktivlar qiymatini hisobdan chiqarish ularning qiymati to‘liq to‘langunga yoki obyekt safdan chiqib ketgunga qadar bo‘lgan eskirishini (amortizatsiyani) hisoblash yo‘li bilan amalga oshiriladi. Amortizatsiya ajratmalari obyekt foydalanishga topshirilganidan keyingi oydan boshlab amalga oshiriladi. Erning qiymati amortizatsiya qilinmaydi.
Moliyaviy qo‘yilmalar buxgalteriya hisobi standartlariga muvofiq hisobga olinadi.”¹⁶
Yuqorida takidlanganidek, buxgalteriya hisobi usullari bir biriga bog’liq. Xo’jalik yurituvchi sub’ekt baholashni amalga oshirishda tannarx hisoblash kabi muammolarga duch keladi. Bu muammoga yechim buxgalteriyaning kalkulatyatsiya usuli orqali topiladi.
Kalkulyatsiya - bu xarajatlarni guruhlash va sotib olingan moddiy boyliklar, ishlab chiqarilgan mahsulotlar va bajarilgan ishlar tannarxini aniqlash usuli. Kalkulyatsiya - bu buyumning birligini (yoki partiyasini) ishlab chiqarish va sotish uchun sarf-xarajatlar, xarajatlarning pul ko'rinishidagi jadvalini hisob-kitob qilishdir. Bu ishlab chiqarishning o'rtacha narxini aniqlash va mahsulot tannarxini, shuningdek sotib olingan qiymatni belgilash uchun asos bo'lib xizmat qiladigan hisoblashlardir.
Ishlab chiqarish tannarxini hisoblash uning turiga, ishlab chiqarishni tashkil etish turiga va xususiyatiga qarab turli usullar bilan amalga oshiriladi. Ushbu usullar rejalashtirish, buxgalteriya hisobi va mahsulot tannarxini hisoblash uchun asosiy qoidalar bilan ta'minlangan.
Kalkulyatsiya bir qator belgilar bo'yicha guruhlanadi. Tuzish vaqtiga va maqsadga qarab: me'yoriy, rejalashtirilgan (hisoblangan) va hisobot (haqiqiy) kalkulyatsiyalarga farqlanadi:
- me'yoriy kalkulatsiya hisobot davri boshida hisoblab chiqiladi va ishlab chiqarishning texnikka bilan ta’minlanganlik sifati va mavjud texnologiyalar asosida ishlab chiqarishning texnologik darajasiga qarab kalkulyatsiya o’tkazish paytida kompaniya xarajatlar miqdorini ifodalaydi;
- rejalashtirilgan kalkulyatsiya hisobot davri boshlanishidan oldin tayyorlanadi. Ushbu hisob-kitoblarda ishlab chiqarishning rejalashtirilgan miqdorini ishlab chiqarish uchun moddiy va mehnat xarajatlari miqdori hisoblanadi. Ular hisobot davri uchun rejalashtirilgan xarajatlar normalari va boshqa rejalashtirilgan ko'rsatkichlarni topish yo'li bilan tuziladi (xarajatlar normalari o'rtacha bo'lsa). Rejalashtirilgan xarajatlar shakli bo'lgan taxminiy xarajatlar, mijozlar bilan bir martalik buyurtma yoki ish (noyob mahsulot) uchun alohida hisob-kitob qilishda narxni aniqlash uchun amalga oshiriladi;
- hisobot kalkulyatsiyasi biznes-jarayonlar tugaganidan keyin tuziladi. Hisobotni hisoblashning maqsadi ishlab chiqarish, bajarilgan ishlar va ko'rsatilgan xizmatlarning haqiqiy (real) tannarxini aniqlashdir (ishlab chiqarishning haqiqiy tannarxi, shuningdek, rejalashtirilmagan samarasiz xarajatlarni ham o'z ichiga oladi). Bunday holda, ishlab chiqarishning haqiqiy xarajatlari va ishlab chiqarilgan mahsulotlar (ishlar, xizmatlar) soni to'g'risidagi buxgalteriya ma'lumotlari qo'llaniladi.
Kalkulyatsiya ob'ekti ishlab chiqarish mahsuloti, texnologik bosqich, faza va boshqalar bo'lishi mumkin, ya'ni, har xil tayyorlik darajasidagi mahsulotlar, ish turlari yoki xizmatlar.
Kalkulyatsiya birligi – bu, kalkulyatsiya ob'ekti uchun hisoblagichdir. Qayta ishlash sanoatida, masalan, ishlab chiqarish hajmini hisoblash birligi 1 tonna yoki 1 sentnerni tashkil etadi. Bir xil mahsulotlar uchun odatiy agregatlangan hisoblash birligi ishlatiladi (masalan, 100 juft poyabzal, 100 m, 1000 ta quti).
Kalkulyatsiya buxgalteriya usulining elementlaridan biri bo'lib, boshqa elementlar va buxgalteriya hisobi bilan chambarchas bog'liqdir, chunki buxgalteriya hisobining alohida ob'ektlari (harajatlar summasi) qiymatini aniqlash bo'yicha ma'lumotlar aynan shu usul orqali aks ettiriladi.
Inventarlashning asosiy maqsadlari mol-mulkning haqiqatda mavjudligini aniqlash, haqiqatda mavjud mol-mulkni buxgalteriya hisobi ma'lumotlari bilan qiyoslash, majburiyatlar hisobda toʻgʻri aks ettirilganligini tekshirishdan iborat.
02.11.1999 yilda 833-son bilan roʻyxatga olingan «Inventarlashni tahlil qilish va o’tkazish» deb nomlangan 19-son BHMSga binoan yuritiladi¹⁷.
Joylashgan yeri va barcha turdagi moliyaviy majburiyatlaridan qat'i nazar, xoʻjalik yurituvchi subyektning barcha mol-mulki inventarlanishi kerak.
Bundan tashqari, ishlab chiqarish zaxiralari va xoʻjalik yurituvchi subyektga qarashli boʻlmagan, lekin buxgalteriya hisobida qayd etilgan (mas'uliyatli saqlanishda boʻlgan, ijaraga olingan, qayta ishlash uchun olingan) boshqa turdagi mol-mulklar, shuningdek, biror-bir sababga koʻra hisobga olinmagan mol-mulk inventarlanishi kerak. Mol-mulkni inventarlash uning joylashgan yeri va moddiy javobgar shaxs boʻyicha oʻtkaziladi.
Quyidagi hollarda inventarlash o‘tkazilishi shart:
- mol-mulk ijaraga berilganda, sotib olinganda, sotilganda, shuningdek, davlat korxonasi oʻzgartirilgan (davlat tasarrufidan chiqarilgan) chog'da qonunchilikda nazarda tutilgan hollarda;
- yillik moliyaviy hisobotni tuzish oldidan, inventarlash hisobot yilining 1-oktabridan kechiktirmay oʻtkaziladigan mol-mulkdan tashqari. Oʻzbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 28.08.98 yilda 486-son bilan roʻyxatga olingan «Tovar-moddiy zaxiralar» deb nomlangan 4-son BHMSga binoan tovar-moddiy zaxiralar bir yilda kamida bir marta inventarlanadi. Oʻzbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 23.09.98 yilda 491-son bilan ro‘yxatga olingan «Asosiy vositalar» deb nomlangan 5-son BHMSga muvofiq asosiy vositalar ikki yilda kamida bir marta, kutubxona fondlari esa besh yilda bir marta inventarlanadi.
Pul mablagʻlari, pul hujjatlari, boyliklar va qat'i hisobdagi blanklar oyda bir marta, yonilgʻi-moylash materiallari, oziq-ovqat mahsulotlari - har chorakda, qimmatbaho metallar - tarmoq yo'riqnomalariga muvofiq inventarlanadi.
Ayrim joylar va mavsumiy tusda ishlaydigan korxonalarda ishlab chiqarish zaxiralari ular eng kam miqdorda qolganda quyidagi hollarda inventarlanadi:
- asosiy vositalar va tovar-moddiy boyliklar qayta baholanganda;
- moddiy javobgar shaxslar almashganda (ishlarni qabul qilish - topshirish kunida);
- oʻgʻirlik yoki suiiste'mol, shuningdek, boyliklarni ishdan chiqarish faktlari aniqlanganda;
- tabiiy ofatlar, yong‘inlar falokatlar yoki gʻayritabiiy sharoitlar yuzaga keltirgan boshqa favqulodda vaziyatlar yuz berganda;
- xoʻjalik yurituvchi subyekt tugatilganda (qayta tashkil etilganda) tugatish (ajratish) balansini tuzish oldidan va qonunchilikda nazarda tutilgan boshqa hollarda.
Umumiy jamoaviy moddiy javobgarlik sharoitida inventarlash jamoa rahbari oʻzgarganda, jamoadan uning ellik foizdan ortiq a'zolari chiqib ketganda, shuningdek jamoaning bitta yoki bir nechta aʼzosi talabi bilan oʻtkaziladi.
Inventarlashni o'tkazish uchun xo'jalik yurituvchi subyektlar tarkibida:
– xoʻjalik yurituvchi subyekt rahbari yoki uning o‘rinbosari (komissiya raisi);
- bosh buxgalter;
- boshqa mutaxassislar (muhandislar, iqtisodchilar, texniklar va hokazolar) boʻlgan doimiy ishlaydigan inventarlash komissiyalari tuziladi.
Inventarlash komissiyasi tarkibiga xoʻjalik yurituvchi subyektning ichki audit vakillari kiritilishi mumkin.
Ishlar hajmi katta boʻlganda mol-mulk va moliyaviy majburiyatlarni inventarlashni bir vaqtda oʻtkazish uchun tarkibida:
- inventarlashni tayinlagan xoʻjalik yurituvchi subyekt rahbarining vakili (komissiya raisi);
- mutaxassislar: tovarshunos, muhandis, texnolog, mexanik, ish yurituvchi, iqtisodchi, buxgalteriya xodimi va boshqalar boʻlgan ishchi inventarlash komissiyalari tuziladi.
Komissiya tarkibiga inventarlanayotgan boyliklar, narxlar va birlamchi hisobni yaxshi biladigan tajribali xodimlar kiritilishi kerak.
Birgina moddiy javobgar shaxslarda xuddi shu xodimni ketma-ket ikki marta ishchi inventarlash komissiyasining raisi qilib tayinlash taqiqlanadi.
Doimiy ishlaydigan va ishchi inventarlash komissiyalarining shaxsiy tarkibini xoʻjalik yurituvchi subyekt rahbari tasdiqlaydi (1-ilovaga binoan buyruq, qaror, farmoyish). Inventarlashni oʻtkazish chog'ida komissiya’ning aqalli bitta a'zosi yo'q boʻlsa, bu hol inventarlash natijalarini haqiqiy emas, deb topish uchun asos boʻlib xizmat qiladi.
Inventarlashni boshlashga qadar quyidagilarni tekshirish zarur:
- inventar varaqchalari, inventar daftarlari yoki ro‘yxatlarining mavjudligi va qanday holatdaligi;
- texnik pasportlar yoki boshqa texnik hujjatlarning mavjudligi va qanday holatdaligi;
- xoʻjalik yurituvchi subyekt tomonidan ijaraga, saqlashga va vaqtincha foydalanishga topshirilgan yoki qabul qilingan asosiy vositalarga doir hujjatlarning mavjudligi. Hujjatlar yoʻq boʻlsa, ularning olinishi yoki rasmiylashtirilishini taʼminlash zarur.
Buxgalteriya hisobi registrlari yoki texnik hujjatlarda tafovutlar, yoxud noaniqliklar topilgan taqdirda ularga tegishli tuzatishlar va aniqlashtirishlar kiritilishi kerak.
Asosiy vositalarni inventarlashdan oʻtkazayotganda komissiya majburiy tartibda obyektlarni naturada koʻzdan kechiradi va inventarlash ro‘yxatlariga ularning toʻliq nomi, vazifasi, inventar raqamlari va asosiy texnik yoki foydalanish koʻrsatkichlarini qayd etadi.
Inventarlashda aniqlangan hisobga olinmagan obyektlarni baholash joriy qiymat boʻyicha oʻtkazilishi, eskirish esa obyektlarning haqiqiy texnik holati boʻyicha belgilanishi, bunda baholash va eskirish to'g'risidagi ma'lumotlar tegishli dalolatnomalar bilan rasmiylashtirilishi kerak.
Inventarlash komissiyasi inventarlash vaqtida aniqlangan hisobga olinmagan obyektlar qachon va kimning farmoyishi bilan barpo etilganini, ularni barpo etish xarajatlari qayerga hisobdan chiqarilganini aniqlashi va buni bayonnomada aks ettirishi shart.
Foydalanishga yaroqsiz va tiklab boʻlmaydigan asosiy vositalar inventarlash ro‘yxatiga kiritilmaydi. Ana shu obyektlarga inventarlash komissiyasi alohida ro‘yxat tuzib, ularni foydalanishga topshirish vaqti va ushbu obyektlarni yaroqsiz holga keltirgan sabablar (shikastlanish, toʻliq eskirish va hokazolar) koʻrsatiladi. Bunday obyektlarni hisobdan chiqarish umumiy belgilangan tartibda amalga oshiriladi.
Nomoddiy aktivlarni inventarlaganda quyidagilar tekshirilishi zarur: tashkilotning ulardan foydalanishga doir huquqlarini tasdiqlaydigan hujjatlarning mavjudligi; nomoddiy aktivlar balansda toʻgʻri va oʻz vaqtida aks ettirilganligi.
Kassa inventarlanganda pul mablagʻlari va kassada boʻlgan boshqa boyliklarning haqiqatda mavjudligi tekshiriladi. Qat'i hisobdagi blanklar ham tekshiruvdan o'tkaziladi. Kassada pul mablagʻlarining haqiqatda mavjudligi hisob-kitob qilinganda pul belgilari, pochta markalari va davlat boji markalari hisobga qabul qilinadi.
Hech qanday hujjatlar yoki tilxatlar kassadagi naqd pul qoldig'iga kiritilmaydi. Kassirning kassada mazkur xo'jalik yurituvchi subyektga tegishli boʻlmagan pul mablagʻlari va boshqa boyliklar borligi toʻgʻrisidagi bayonotlari e'tiborga olinmaydi.
Naqd pul mablagʻlarini inventarlash dalolatnomasida boyliklar qoldig'i inventarlash kunida naturada va hisob ma'lumotlari bo'yicha ko'rsatiladi va inventarlash natijasi belgilanadi.
Qat'i hisobdagi blanklarning haqiqatda mavjudligini tekshirish blank turlari boʻyicha u yoki bu blanklarning boshlang'ich va oxirgi raqamlarini hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Mazkur tekshirish natijalari maxsus ro‘yxat bilan rasmiylashtiriladi.
Banklar bilan ssudalar boʻyicha, byudjet, xaridorlar, mol yetkazib beruvchilar, hisobdor shaxslar, ishchi va xizmatchilar, deponentlar hamda boshqa debitor va kreditorlar bilan hisob-kitoblarni inventarlash tegishli hujjatlar bo'yicha qoldiqlarni aniqlash va buxgalteriya hisobi schyotlarida qayd etilgan summalarning asosliligini sinchiklab tekshirishga asoslanadi. Komissiya debitor va kreditorlar schyotlari boʻyicha qarzlarning paydo boʻlishi, ularning realligi va shunday boʻlgan taqdirda, da'vo etish muddatlarini o'tkazib yuborishda aybdor shaxslarni aniqlaydi.
Solishtirish qaydnomalari inventarlash paytida hisob ma'lumotlarida tafovutlar aniqlangan boyliklar boʻyicha tuziladi.
Solishtirish qaydnomalarida inventarlash natijalari, ya'ni buxgalteriya hisobi ma'lumotlari boʻyicha koʻrsatkichlar va inventarlash ro‘yxatlari (dalolatnomalari) ma'lumotlari oʻrtasidagi tafovutlar aks ettiriladi.
Ortiqcha va kam chiqqan tovar-moddiy boyliklarning qiymati solishtirish qaydnomalarida ularning buxgalteriya hisobidagi bahosiga muvofiq keltiriladi.
Inventarlash natijalarini rasmiylashtirish uchun yagona registrlar qoʻllanishi mumkin, ularda inventarlash roʻyxatlari (dalolatnomalari) va solishtirish qaydnomalarining koʻrsatkichlari birlashtiriladi.
Korxonaga tegishli boʻlmagan, lekin buxgalteriya hisobida qayd etilgan (mas'uliyatli saqlanishda boʻlgan, ijaraga olingan, qayta ishlash uchun olingan) boyliklarga alohida solishtirish qaydnomalari tuziladi.
Solishtirish qaydnomalari hisoblash va boshqa texnika vositalaridan foydalanib, shuningdek, qoʻlda tuzilishi mumkin.
Inventarlash va boshqa tekshirishlar paytida aniqlangan boyliklarning haqiqatda mavjudligi buxgalteriya hisobi ma'lumotlaridan farqlari quyidagicha tartibga solinadi:
- ortiqcha chiqqan asosiy vositalar, moddiy boyliklar, pul mablag'lari va boshqa mol-mulk kirim qilinishi va tegishlicha xo'jalik yurituvchi subyektning moliyaviy natijalariga yoki byudjet tashkilotini moliyalashni (fondlarni) koʻpaytirishga qayd etilishi, keyinchalik ortiqcha chiqish sabablari va aybdor shaxslar aniqlanishi kerak;
- belgilangan me'yorlar doirasida boyliklarning yo'qolishi xoʻjalik yurituvchi subyektlar rahbarlarining farmoyishiga ko'ra ishlab chiqarish va muomala chiqimlariga yoki byudjet tashkilotini moliyalashni (fondlarni) kamaytirishga hisobdan oʻchiriladi. Yo'qolish me'yorlari haqiqatda kamomad aniqlangan taqdirdagina qoʻllanishi mumkin.
Bunda belgilangan me'yorlar doirasida boyliklarning yo‘qolishi boyliklar kamomadi qayta navlarga ajratishdagi ortiqcha mol bilan hisobga olgach belgilanishiga e'tibor beriladi. Agar belgilangan tartibda o'tkazilgan qayta navlarga ajratish bo'yicha hisobga olingandan keyin ham boyliklar kamomadi mavjud boʻlsa, tabiiy yo'qolish me'yorlari kamomad aniqlangan boyliklar nomi bo‘yicha qoʻllanishi mumkin.
Tasdiqlangan me'yorlar boʻlmagan taqdirda yoʻqolish me'yorlardan ortiqcha kamomad sifatida qaraladi;
- yoʻqolish me'yorlaridan ortiqcha boyliklar kamomadi, shuningdek, boyliklar buzilishidan koʻrilgan talafotlar aybdor shaxslarga yuklanadi.
Suiiste'molliklar oqibati boʻlgan kamomad va talafotlar aniqlanganda tegishli materiallar kamomad va talafotlar aniqlangandan so'ng 5 kun davomida tergov organlariga berilishi kerak, aniqlangan kamomad va talafotlar summasiga esa fuqarolik da'vosi taqdim etiladi;
- boyliklarning yo'qolish va boyliklar buzilishi tufayli talafotlar me'yorlaridan ortiqcha kamomadi, kamomad va buzilishlarning aniq aybdorlari aniqlanmagan hollarda, mahsulot (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi toʻgʻrisidagi nizomga muvofiq xoʻjalik yurituvchi subyektlar tomonidan ishlab chiqarish va muomala chiqimlariga hisobdan chiqarilishi yoki byudjet tashkilotida moliyalashni (fondlarni) kamaytirishga qayd etilishi mumkin.
Bunda boyliklarning yo'qolish va boyliklar buzilishi tufayli talafotlar me'yorlaridan ortiqcha kamomadini hisobdan oʻchirishni rasmiylashtirish uchun taqdim etiladigan hujjatlarda ana shunday kamomad va talafotlarning oldini olish bo'yicha qabul qilingan choralar koʻrsatilishi kerak.
Boyliklar buzilishi fakti toʻgʻrisidagi xulosalar texnik nazorat boʻlimi yoki sifat boʻyicha tegishli inspeksiyalardan olinishi kerak.
Tabiiy yo‘qolish me'yorlaridan ortiqcha boyliklar kamomadi va buzilishini hisobdan oʻchirishni rasmiylashtirish uchun taqdim etiladigan hujjatlarda tergov yoki sud organlarining aybdor shaxslar yo'qligini tasdiqlaydigan yoki aybdor shaxslardan zarar undirilishi rad etilgan qarorlari yoki texnik nazorat boʻlimi yoki tegishli ixtisoslashtirilgan tashkilotlardan (sifat boʻyicha inspeksiyalar va hokazolardan) olingan boyliklar buzilishi fakti toʻgʻrisida xulosa boʻlishi kerak.
Qayta navlarga ajratish natijasida ortiqcha chiqish va kamomadlarning oʻzaro hisobga olinishiga birgina tekshirilayotgan davr uchun, birgina tekshirilayotgan shaxsda, birgina nomdagi tovar-moddiy boyliklarga nisbatan va ishonchli shaxs ruxsatiga koʻra aynan bir xil miqdorlarda istisno tarzida yo'l qoʻyilishi mumkin.
Yoʻl qoʻyilgan qayta navlarga ajratish toʻgʻrisida moddiy javobgar shaxslar ishonchli shaxsga batafsil tushuntirish taqdim etadilar.
Moddiy javobgar shaxslar aybi boʻlmagan holda qayta navlarga ajratishda hosil boʻlgan qiymatdagi kamomad farqiga inventarlash bayonnomalarida bunday farq aybdor shaxslarga kiritilmasligi xususida mufassal tushuntirish berilishi kerak.
Korxona mulklari inventarizatsiyasida qo'llaniladigan hujjatlar ro‘yxati quyidagilardan iborat¹⁸:
1-ilova. Buyruq.
2-ilova. Inventarlashni o'tkazish toʻgʻrisidagi buyruqlar bajarilishini nazorat qilish daftari.
3-ilova. Qimmatliklarni inventarlash toʻgʻri o'tkazilganligining nazorat tekshiruvi Dalolatnomasi.
5-ilova. Inventarlashda aniqlangan natijalar Qaydnomasi. 6-ilova. Asosiy vositalarni inventarlash Ro‘yxati. 7-ilova. Inventarlash Yorlig‘i. 8-ilova. Tovar-moddiy boyliklar inventarlash Ro‘yxati. 9-ilova. Yuklangan tovarlarni inventarlash Dalolatnomasi.
10-ilova. Mas’ul saqlashga qabul qilingan (topshirilgan) tovar-moddiy boyliklarning inventarlash Roʻyxati.
11-ilova. Yoʻlda boʻlgan material va tovarlarni inventarlash Dalolatnomasi.
12-ilova. Ta'mirlanishi tugallanmagan asosiy vositalarni inventarlash Dalolatnomasi.
13-ilova. Kelgusi davr xarajatlarini inventarlash Dalolatnomasi. 14-ilova. Naqd pul mablagʻlarini inventarlash Dalolatnomasi. 15-ilova. Tilxat.
16-ilova. Xaridorlar, mol yetkazib beruvchilar va boshqa debitorlar va kreditorlar bilan hisob-kitoblarni inventarlash Dalolatnomasi.
17-ilova. Asosiy vositalarning inventarlash natijalarini solishtirish Qaydnomasi.
18-ilova. Tovar-moddiy boyliklarning inventarlash natijalarini solishtirish Qaydnomasi.
Kamomadlar yoki ortiqcha chiqishlarning har bir hodisasida farqlarning yuzaga kelishi sabablari chuqur va har tomonlama oʻrganilishi zarur.
Qiymatliklar kamomadlari buzilishdan ko'rilgan talafotlar ustidan ayniqsa sinchkov nazoratni oʻrnatish maqsadida buxgalteriya hisobi tizimida yuqorida keltirilgan alohida «Kamomadlar va qiymatliklarning buzilishidan keladigan nobudgarchiliklar» nomli maxsus schyot koʻzda tutilgan. U yigʻib taqsimlovchi schyot bo'lib, uning yordamida talafotlarning umumiy summasi va uning ayrim turlari boʻyicha aniqlanib, bu summalarni tegishli schyotlarga hisobdan chiqarish uchun xizmat qiladi.
«Kamomadlar va qiymatliklarning buzilishidan keladigan nobudgarchiliklar» schyoti - aktivdir. Uning debetida solishtiruv vedomosti asosida tovar - moddiy qiymatliklar («Materiallar», «Tayyor mahsulot», «Tovarlar va boshqalar») schyotlaridan qiymatliklarning barcha kamomadlari va buzilishidan koʻrilgan nobudgarchiliklar yigʻiladi. Bu schyotning krediti boʻyicha uning debetida yigʻilgan summalar yoʻqlama komissiyasining qaroriga binoan xarajatlar yoki aybdor shaxslar schyotlariga hisobdan chiqariladi. Buni quyida keltirilgan tasnifdan koʻrish mumkin:
Tabiiy yoʻqolish me'yorlari chegarasidagi yoki undan yuqori boʻlgan kamomadlar, aybdor shaxslar boʻlmaganda, tabiiy talafot hisoblanib, paydo boʻlgan joyiga qarab, mahsulot ishlab chiqarish tannarxini yoki davr xarajatlarini oshirish kerak. Ular qiymatliklarni haqiqiy harakatlari bilan shu harakatni hujjatli rasmiylashritish oʻrtasidagi nomuvofiqlikni aks ettiradi. Masalan, ishlab chiqarish zaxiralarining kamomadi ularni ishlab chiqarishga berilishini hujjatlarda aks ettirilganga qaraganda koʻproq miqdorda berilganligi natijasi bo'lishi mumkin; tayyor mahsulotning kamomadi - ularni haqiqatda olinganligiga qaraganda hujjatlar bo'yicha koʻproq olinganligini rasmiylashtirish natijasi boʻlishi mumkin. Tovar - moddiy boyliklarning kamomadini ishlab chiqarish xarajatlariga hisobdan chiqarilishi yoʻli bilan shuningdek yoʻl qoʻyilgan xatolar ham bartaraf qilinadi.
Ortiqcha chiqishlar korxona ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish hisobiga tegishli qiymatliklar schyotlariga kirim qilinadi. Ortiqcha chiqishlar aniqlanganda, ularning kelib chiqish sabablari va aybdorlari surishtirib topiladi.