Bitiruv malakaviy

II BOB. KIMYO KURSINI O’QITISHDA LOYIHALASH TA’LIM
TEXNOLOGIYASIDAN FOYDALANISH METODIKASI
2.1. Loyiha texnologiyasi haqida tushuncha
Loyihaviy ta’lim 
- ta’lim modeli bo'lib, unda o'qituvchi tomonidan 
loyihalash ko'rinishiga ega, muammoni izlash, uni tadqiq etish va hal etish,
muayyan, beqiyos, shaxsiy va ijtimoiy ahamiyatga ega natija (mahsulot)ga
erishish, uni ommaviy taqdim etish va jamoatchilik tomonidan baholanishini 
tashkil etish va rejalashtirishni anglatuvchi, mustaqil o'quv faoliyati tashkil etiladi.
Loyiha (design - dizayn) - ba'zi murakkab ishlanmalarni yaratish boyicha 
hujjatlar yig'indisi.Loyiha (projekt) - tushunchasi kengroq ifodalanib, ma’lum 
natija (loyihaning beqiyos mahsuli)ga ega maqsadli faoliyatni tashkil etish uchun 
biror-bir tashkiliy shaklni belgilash uchun foydalaniladi. Loyihalashtirish - («loyiha» 
so'zidan) - real natijaga olib keluvchi, qat’iy tartibga solingan harakatlar izchilligini o'z 
ichiga oluvchi muammoni o'zgartiruvchi faoliyatni anglatadi. Loyiha - ko pincha 
iqtisodiy-ijtimoiy yo'nalishda, qurilish, ilmiy ishlarni amalga oshirish 
holatlarida
qo'llanilgan
«O'qitish-ta’lim» jarayonida doimiy ravishda oqituvchi va ta’lim 
oluvchi o'rtasida o'zaro ta’sir yuz beradi. O'rgatish har bir ta’lim oluvchida 
ravshan ifodalangan shaxs tusida turli Ko'rinishda amalga oshiriladi: biri olgan 
bilimini namoyon qilolmaydi, boshqasi esa oldin olingan natijalar va tajribalar 
asosida fenomenal qobiliyatga qodir eKanligini Ko'rsatadi, 
uchinchisi 
esa 
predmetga nisbatan engil munosabatda bo lib, o'qishni hohlamaydi. O qituvchi 
ta’lim oluvchining shaxsiy idroKini inKor qilishi mumKin emas va aKsincha 
o'qitishda Kuchli ta’sir Ko'rsatishi mumKin. Ta’limda shaxsiy xaraKter muhim 
o'rin egallaydi. 
Ilg'or 
o'quv 
informasiyasida 
o'qituvchi 
predmetning 
mohiyatini o'zining emosional va qimmatli tusda olib Kiradi. O'qituvchining 
hohishiga qaramasdan bilim berish jarayonida uning ishonchi, ustunligi, 
motivasiyasi, hayotiy Konsepsiyasi ishtiroK etadi. O'qituvchi hamma narsani 
biluvchi bashorat beruvchi, haqiqatni 
ifodalovchi
31

---

sifatida gavdalanadi 
va 
shu haqiqatni 
ochish maqsadida 
o'qitish 
ramKasidan tashqarida qolib Ketadi.
Bunda ta’lim oluvchining ijodiy fiKrlashini o'stirish zarurligi muammosi 
paydo bo'ladi. Albatta buni amaliyotga tadbiq qilish majburiydir- bu bilim va 
tajriba berish jarayonida KamchiliKlarni bartaraf etish pedagogning ustunliK 
darajasidan dalolatdir. PedagogiK texnologiyaga Kirish-bu ta’lim oluvchining 
tadqiqiy faoliyati elementlari pedagogga faqat va 
qancha 
o qitish, 
qancha 
yordam berish, ta’lim oluvchini o qitish va uni bilishga oid faoliyatga 
yo'naltirishga ruxsat beriladi. Hozirgi Kunda maKtab ta’lim oluvchilarining 
tadqiqiy mehnatlarining Keng tarqalgan Ko'rinishlaridan biri loyiha usuli 
hisoblanadi.
Bu atama pedagogikaga XX asr boshlarida kirib kelgan. Bunday 
yo'nalishdagi o'qitish loyiha asosida istiqbolli o'qitish metodi deb qaraladi.
Loyiha usuli dunyo amaliyotida yangi emas. U AQSH da o'tgan yuz 
yilliKning boshlarida paydo bo'ldi. Uni shuningdeK, ameriKaliK filosof va 
pedagog J. Dyui, shogirdi V.X.KilpatriK tomonidan filosofiyada va ta’limda 
gumanistiK g'oyalar yo'nalishi bilan bog'lab, muammolar usuli deb nomlashdi. 
Rus pedagoglar esa 20 asrning boshlariga Kelib, loyiha usuliga diqqatini 
qaratishdi. 
Loyihali 
ta’lim 
g'oyasi 
Rossiyaga 
ameriKaliK 
pedagoglar 
ishlanmalari 
bilan parallel ravishda Kirib Keldi. Rus pedagogi S.T.ShatsKiy 
rahbarligida 1905 yilda uncha Katta bo'lmagan guruh xodimlari tomonidan 
o'qitish 
amaliyotida 
loyiha usulidan 
aKtiv 
foydalanish 
tashKillashtirildi. 
Keyinroq esa bu goyalar maKtablarda Keng ravishda qo'llanila boshlandi. 
Chet el maKtablarida loyiha usuli aKtiv va butunlay muvaffaqiyatli ravishda 
rivojlantirildi[26-30].
AQSHda, 
BuyuK-Britaniyada, 
Belgiyada, Isroilda, 
Finlyandiyada, 
Germaniyada, Italiyada, Braziliyada, Niderlandiyada va Ko'pgina boshqa 
mamlaKatlarda J. Dyuining ta’limga gumanistiK yondoshuv g'oyasi, uning 
loyiha usuli 
Keng 
qo'llanilib, 
nazariy 
bilimlarni 
va 
ularning 
amaliy 
qo'llanishida 
maKtab ta’lim 
oluvchilari 
faoliyati 
bilan 
birgaliKda 
aniq
32

---

muammolarni yechishda va quvvatini ratsional biriKtirishda Katta dong 
taratdi.«Bas, men tushunaman, men bilaman, nima uchun bu menga кегак va 
qaerga va qanday men bu bilimlarni qo'llayman» - bu loyiha usulining 
zamonaviy asosiy tezisidir. Tavsiflanishicha loyiha - bu ma’lum haraKatlar 
xujjatlar, oldingi matnlar, real ob’eKt yaratish uchun fiKrlar, predmet, turli 
jinsdagi mahsulotlar yaratish yig'indisi hisoblanadi. MaKtab ta’limida loyiha 
usuli qandaydir alternativ sinf - dars sistemasi sifatida qaraladi. Ta’lim 
oluvchilar zamonaviy loyihasi - bu tushunish faoliyatini aKtivlashtiruvchi 
didaKtiK vosita hisoblanib, KreativliKni rivojlantiradi va bir vaqtda ma’lum shaxs 
sifatlarini tashKillashtiradi. Loyiha 
usuli - pedagogiK texnologiya, 
haqiqiy 
bilimlar integrasiyasiga emas, uning qo'llanilishiga va yangi bilimlarga 
yo'naltirilgan. Bu va boshqa loyihalarga maKtab ta’lim oluvchilarini aKtiv 
Kiritish sosial - madaniy muhitda inson faoliyatining yangi imKoniyatlarini 
yoritadi. Bolaning yoshligi - bo'lg'usi hayotga tayyorlanish davri emas, balK 
to la qimmatli hayotdir. O 'z avbatida ta’lim bu bilimlarga asoslanmasdan, 
qachondir KelajaKda unga yaraydigan, real hayotdagi juda zarur muammolar 
uchun KeraK. Bolalar bilan har qanday faoliyat, shu jumladan ta’lim uning 
qiziqishlaridan, talablaridan, bolaning shaxsiy tajribalaridan tuzilishi KeraK. 
Loyiha usuli bo'yicha ta’limning asosiy vazifasi atrof hayotda oqituvchi 
bilan bolalarning tadqiqi hisoblanadi. Hamma, bolalar nima qiladi, ular o'zlari 
qilish KeraK(bitta, guruh bilan, o qituvchi bilan va boshqa odamlar bilan).
Rejalashtirish,bajarish, tahlil qilish, baholash va tabiiy ravishda ular 
buni bajarganliKlarini tushunishi:
a)ichKi o' quv materialiga ajratish;
b)maqsadga muvofiq faoliyatni tashKillashtirish;
v)o'qitish hayotni uzluKsiz qayta qurishdan va uni yuqori darajaga 
Ko'tarishdan iborat.
Loyiha usuli dasturi o'zaro bog'langan moment seriyasi va shu va 
boshqa masalalar oqimi sifatida quriladi. Bola o'zining faoliyatini boshqa 
bolalar bilan birga topish, bilim to'plash, shu yoKi boshqa loyihani bajarish
33

---

uchun zarur, shunday qilib, o'zining hayotiy masalalarini bartaraf etish, bir -
biri bilan munosabatni yaratish, hayotni tushunish, bola hayot uchun zarur 
bilimlarni oladi, shuningdeK mustaqil ravishda yoKi birgaliKda boshqa guruhlar 
bilan birga tiriK va hayotiy materiallarni real hayotda sinash yo'li bilan 
teKshirishni o'rganishi KeraK. Bu texnologiyaning afzalliK tomoni shundaKi, 
ishda entuziazm, 
bolalarga 
yaratish, 
ilmiy 
intilishliK, 
guruhda 
ishlash 
qobiliyatini 
yaratish, o'zini 
nazorat 
qilish, 
yaxshi 
mustahKam 
bilim, 
intizomliliKdan iboratdir.
Loyiha 
usuli asosida ta’lim oluvchilarning bilim ortirishliK, ijodiy 
Ko'niKmalarini rivojlantirish, o'zining bilimlarini mustaqil ravishda qurish 
qobiliyatiga ega bo'lish, informasion fazoda yo'llanma olishni bilishliK, tanqidiy 
fiKrlashni o'stirish yotadi.
Loyiha usuli 
har 
doim 
ta’lim 
oluvchining 
mustaqil 
faoliyatiga 
(individual, juft,guruhli) yo'naltirilgan. 
Ya’ni, mustaqil faoliyatni ta’lim 
oluvchilar belgilangan vaqt oralig'ida bajaradi. Bunday yondoshuv ta’limga 
(cooperative learning) guruhli yondoshuv hisoblanadi. Loyiha usuli har doim 
qandaydir 
qarab 
chiqiladigan 
muammolarni 
yechishga asoslangan. 
Bir 
tomondan turli shaKldagi usullardan foydalanish, boshqa tomondan esa bilimni 
integrasiyalash, fanning turli sohalarini, texniKa, texnologiya, ijodiy sohalarini 
bilish. 
Loyiha 
usuli 
bo'yicha 
ishlash 
nafaqat 
mavjud 
va 
qandaydir 
muammoni tushunishni Ko'zlamaydi. Loyiha usuli bo'yicha ishlaganda nafaqat 
qandaydir muammoning mavjudligini anglash emas, biroq uni fosh etish 
jarayoni, masalaning echimi, aniq haraKat rejasiga nima Kiradi, bu muammoni 
yechishda 
g'oyalar 
va 
fiKrlarning 
mavjudligi, vazifalarning 
aniq 
taqsimlanishi(agar guruhli ishlar Ko'rinishida bo'lsa), bu esa har bir 
ishtiroKchi uchun qalin o'zaro ta’sir sharoitidagi topshiriqdir. Bajarilgan 
loyiha natijalari«sezilarli» bo'lishi KeraK, ya’ni predmetli - bu degani agar u 
nazariy muammo bo'lsa, unda uning aniq echimi, agar amaliy bo'lsa, aniq 
amaliy natija qo'llashga tayyor bo'lishi KeraK. Tadqiqiy predmet tuzilishi
34

---

bo'yicha quyidagicha bo'lishi mumKin: [30-33].
•monopredmetli - aniq predmet materiallarida bajariladi;
•predmetlararo - bir nechta predmetlarning birgaliKdagi mavzulari 
integrasiyasi, masalan, fiziKa,kimyo, iqtisod; [34-37].
•predmet ustida(masalan,«Mening yangi Kompyuterim» va boshq.)-bu 
loyiha faKultativ jarayonida, integrativ Kurslarni o'rganishda, ijodiy ustaliK 
ishlarida bajariladi. Loyiha b ak i yaKunlovchi bo'lishi mumKin, u paytda 
natijalar 
bo'yicha 
uning bajarilishi 
ta’lim 
oluvchining 
ma’lum 
o'quv 
materialini o'zlashtirishi bilan baholanadi va odatdagi, u paytda mustaqil 
ta’lim va loyihaviy faoliyat o'quv materialining 
faqat ta’lim qismidan 
foydalanib bajariladi.
Ta’lim ma’nosidagi loyihalashtirish - o'qituvchi tomonidan o'quvchining 
muammoni izlash, uni hal etish bo'yicha faoliyatni rejalashtirish va tashkil 
etishdan to (intellektual yoki moddiy mahsulotni) ommaviy baholash uchun uni hal 
etish usulini taqdim etishgacha mustaqil harakat qilishini ta'minlovchi maxsus 
(laboratoriya sharoitlarida) tashkil etilgan maqsadli o'quv faoliyatidir.
Loyiha asosida o'qitish o'quvchining mustaqil ishlashi, fikr yuritishi, o'zi 
o'zlashtirib olishini kafolatlaydi. Bu metod o'quv maxsulini olishda samarali 
bo'lib, o'quvchining o'quv-biluv faoliyatini tashkil etishda keng tavsiya etiladi.
Interfaollikni loyiha asosida tashkil etish hozirgi kunda eng aktual, yuqori 
samara beruvchi metod sifatida tan olinmoqda. Dars jarayonida loyihalar ustida 
ishlash aniq-sotsial-ijtimoiy masalalar yechimiga qaratiladi.
Jumladan, ilmiy izlanishlarni, ijodkorlikni, axborotlarni, amaliy masalalarni 
yechish va hal etishda qulaylik tug'diradi.
Loyiha asosida tashkil etilgan darslarda o'quvchilar fikr almashadilar, 
izlanadilar, hamkorlikda yechimini topadilar. Loyiha asosidagi darslarning boshqa 
usullardan farqi shundaki, o'quvchilar axborotlarni izlab topib, qayta ishlab, 
umum1a.sht.irib o'zlari himoya qiladilar".
Dars loyihalari individual va guruhlarga mo'ljallab tuziladi. Yakka shaxsga 
qaratilgan loyihalarning afzalligi shundaki: umumo'quv-biluv ko'nikmalarini
35

---

egallashda o'quvchining o'quv mehnatiga shaxsiy mas’uliyati juda yuqori bo'ladi. 
Chunki uning pirovard natijasi o'quvchi shaxsining o'zigagina bog'liq bo'ladi.
Loyiha asosida guruhlarga bo'linib darsni tashkil etishda o'quvchilar orasida 
o'zaro hamkorlik, hamijodkorlik holatlari asosida ish yuritiladi va ishni bunday 
asosda tashkil etishda dars samaradorligi kafolatlanadi.
Har bir o'quvchi o'zining bor qobiliyatini ishga soladi. Loyiha yechimini 
topishga faol kirishadi.
Loyihali darslarni tashkil etish juda murakkab jarayon, bunda har bir 
o'quvchining mustaqil ishlashini tashkil etish muammosi yotadi. Ya’ni qaysi 
vazifalarni o qituvchi bajarishi kerak, 
qaysilarini o'quvchilarning o'zlari xal 
etishlari kerak va qaysilarini o'zaro hamkorlikda amalga oshirishni oldindan k o r a
bilish kerak, bularning hammasi loyihada ko'zda tutilmog'i talab etiladi.
O'quvchilarning mustaqil ishlashi ko'pgina omillarga jumladan: yoshiga, 
shaxsiy xarakteriga, moyilligiga, istak-xohishlariga, ilgari loyiha asosida ishlagan- 
ishlamaganligiga, loyiha mazmunining murakkabligiga, guruhlarda ishtirok 
etuvchilarning o'zaro munosabatlariga bog'liq bo'ladi. Loyiha asosida dars 
jarayonini olib borishda o'quvchining imkoniyati, qobiliyati, umumtayyorgarlik 
darajalari hisobga olinmog'i lozim.