Birinchi topshiriq Kompyuterning asosiy qurilmalari

Informatika fani. Jorj Fon Neyman prinsipi. 

Insoniyat uzining tarixi mobaynida modda, kuvvat va axborotlarni uzlashtirib keldi. 

Insoniyatning rivojlanishda butun-butun boskichlar ushbu boskichning eng ilgor texnologiyasi 

nomi buyicha nomlanadi. Masalan, "tosh davri" - kurol yasash uchun toshga ishlov berish 

texnologiyasining boskichi, "bronza davri" - metallga ishlov berish texnologiyasini egallash 

boskichi, "kitob chop etish asri" - axborotni tarkatishning yangi usullarini egallash boskichlari, 

"elektr asri"- kuvvatning yangi turlarini uzlashtirish boskichlari shular jumlasidandir. Bundan 

yigirma - uttiz yil oldin "atom asri" boshlandi deyilgan bulsa, ?ozirgi kunda kuprok "axborot 

asri" va "ShAXSIY KOMPYuTER asri" xakida eshitish mumkin. ShAXSIY 

KOMPYuTER 

ishlab chikarishning usishi

, axborot tarmoklarining rivojlanishi yangi axborot 

texnologiyalarining yaratilishi jamiyat xayotining barcha soxalarida, ya'ni ishlab chikarishda 

fanda ta'limda tibbiyotda va ?okazolarda axborotning tarkibiy kismlari paydo bulishi va 

rivojlanishiga olib keldi. 

Informatika 60-yillarda Fransiyada elektron xisoblash mashinalari yordamida axborotni kayta 

ishlash bilan shug’ulanuvchi soxani ifodalovchi atama sifatida yuzaga keldi. Informatika atamasi 

---

lotincha informatio suzidan kelib chikkan bulib, tushuntirish, xabar berish, bayon etish 

ma'nolarini anglatadi. Ingliz tilida suzlashuvchi mamlakatlarda bu atamaga Computer science 

(kompyuter texnikasi hakidagi fan) sinonimi mos keladi. 

Informatika inson faoliyatining mustakil sohasi sifatida ajralib chikishi birinchi navbatda 

kompyuter texnikasining rivojlanishi bilan bo?lik. Bunda asosiy xizmat mikroprosessor 

texnikasiga tug’ri keladi, uning paydo bulishi 70-yillar urtalarida ikkinchi elektron inkilobni 

boshlab berdi. Shu davrdan boshlab hisoblash mashinalarining element negizini integral chizma 

va mikroprosessorlar tashkil etdi. Informatika atamasi nafakat kompyuter texnikasi yutuklarini 

aks ettirish va foydalanish, balki axborotni uzatish va kayta ishlash jarayonlari bilan ham 

bog’lanadi. 

Kompyuter - bu ixtiyoriy kurinishdagi axborotni avtomatik tarzda kayta ishlovchi kurilmadir. 

hozirgi kunda ularning hammasi elektron kompyuterlar ?isoblanadi. Informatikaning vujudga 

kelish tarixiga nazar tashlasak, dastlab mexanik kompyuterlar yaratilgan. 

1642 yilda Blez Paskal kushish amalini mexanik ravishda amalga oshiruvchi kurilmani ixtiro 

kildi, 1673 yilda esa Gotfrid Vilgelm Leybnis turtala arifmetik amalni bajaruvchi mexanik 

kurilma arifmometrni kostruksiyasini yaratdi. XIX asrdan boshlab arifmometrlar juda keng 

masshtabda kullanila boshlandi. Bu kurilmada uta murakkab hisoblashlar xam amalga oshirilar 

edi, xattoki usha vaktda "hisoblovchi - inson" deb nom olgan maxsus kasb ham mavjud edi. Bu 

kasb egasi berilgan instruksiya asosida topshirilgan vazifani arifmometr yordamida anik va tez 

amalga oshirar edi. Lekin ayrim hisoblashlarning uta murakkabligi ulardan olinadigan natija 

uchun sarflanadigan vaktning sekinlashuviga sabab bulgan. Bunday hisoblashlar uchun xaftalab, 

oylab vakt sarflanar edi. Buning asosiy sababi, bu kurinishdagi hisoblashlarni amalga oshirish va 

natijalarni yozib borishni inson uzi bajarayotganligidir. 

1833 yilga kelib ingliz matematigi Charlz Bebbidj insonning aralashuvisiz, mustakil ravishda 

?isoblashni amalga oshiruvchi universal ?isoblash kurilmasi - "analitik mashina"ning proektini 

yaratdi. Lekin, Bebbidj bu ishini oxiriga 

yetkaza olmagan bulsada

, uning fikrlarini asos kilib 

olib, 1941 yilda nemes injeneri Kondrat Suze tomonidan analitik mashina yaratildi. 1943 yildan 

boshlab esa Amerikalik Djon Mochli va Prespera Ekerta ra?barliklari ostida dastlabki elektron 

lampali mashinalarning ixtirolari amalga oshirila boshlandi. 

Keyinrok Mochli va Ekerta dasturni uz xotirasida saklaydigan yangi mashinaning konstruksiyasi 

ustida ish olib bordilar va bu ishga mash?ur matematik Jorj fon Neymanni ham hamkorlikka 

chakirdilar. 

Birinchi elektron kompyuterlar AKShning Pensilvaniya universitetida 1946 yilda yaratilgan. Bu 

kompyuter ENIAC nomi bilan mash?ur bulldi, uning ?ajmi juda katta bulib, oGirligi 30 tonna 

edi, ENIAC 18000 elektron lampadan iborot va 500 amalni 1 sek.da bajarardi. (1940-1955y) 

Tarkibi elektron lampalardan iborot bulgan barcha ShAXSIY KOMPYuTERlar - birinchi avlod 

mashinalari deb nomlangan. 

1955 yildan boshlab ikkinchi avlod ShAXSIY KOMPYuTERlari paydo bula boshladi. Ulardan 

elektron lampalar urniga yarim utkazgichlar - tranzistorlar bilan almashtirilgan. Yangi avlod 

ShAXSIY KOMPYuTERlarining avvalgisidan afzalligi ulchovi kichik, elektr energiyasini 

kamrok talab kilganligidir. 

Ammo, zamonaviy ShAXSIY KOMPYuTER arxitekturasi deb ataluvchi SHAXSIY 

KOMPYUTER tuzilishining asosiy prinsiplari karor topguncha bir necha yillar utdi. 

---

       3.                         

Kompyuterning asosiy qurilmalari 

1.  Sistemali blok – o‘zida bir necha murakkab qurilmalarni birlashtirgan va himoya g‘ilofi 

ga o‘ralgan qurilma. Unda asosiy plata, protsessor, xotira, qattiq disk kabi muhim 

qurilmalar joylashgan. Asosiy plata yaxlit asosga yig‘ilgan elektron sxemalardan iborat. 

Unga protsessor, xotira va boshqa qurilmalar ulanadi. Protsessor kompyuterning tarkibiy 

qurilmasi hisoblanib, boshqa barcha qurilmalar ishini boshqaradi . Qattiq disk – 

ma’lumotlarni saqlovchi xotira qurilmasi . Tezkor xotira – ma’lumotlarni vaqtincha – 

kompyuter ishlashi davomida saqlaydi. 

2.  Monitor (lotincha so‘z bo‘lib, «eslatuvchi», «xabar beruvchi» ma’nolarini angla tadi) 

kompyut erdagi matn, grafi k va boshqa turdagi ma’lumotl arni ekranda aks ettirish 

qurilmasi. 

3.  Klaviatura (tugmachalar qurilmasi) bosma mashinkadagi kabi tugmachal ardan iborat 

bo‘lib, ma’lumotlarni kiritish qurilmasi hisoblanadi . Asosiy qurilmalardan tashqari, 

kompyuter boshqara oladigan qurilmalar ham mavjud. Ular kompyuterning  yordamchi  

yoki  qo‘shimcha qurilmalari deb  ataladi.  Kompyuter qo‘shimcha qurilmalarsiz ham 

ishlay oladi, ammo bu qurilmalarsiz  ma’lumotlarni chop etish, nusxalash yoki  uzatishni  

amalga  oshirib  bo‘lmaydi. Kompyuterga quyidagi qo‘shimcha qurilmalarni ulash 

mumkin: •  kompyuter sichqonchasi – kompyuterni boshqarish qurilmasi; •  printer – 

ma’lumotlarni chop etish qurilmasi; •  disk yuritgich – CD (Compakt Disk) va  DVD 

(Digital Video Disk)larni o‘quvchi qurilma; •  skaner – qog‘ozdagi tasvir va matnlarni 

kompyuter xotirasiga kirituvchi qurilma; •  tovush kolonkalari – ovozli ma’lumotlarni 

chiqarish qurilmasi. 

4

.Kompyuter qo‘shimcha qurilmalarsiz ham ishlay oladi, ammo bu qurilmalarsiz  

ma’lumotlarni chop etish, nusxalash yoki  uzatishni  amalga  oshirib  bo‘lmaydi. 

Kompyuterga quyidagi qo‘shimcha qurilmalarni ulash mumkin: •  kompyuter sichqonchasi – 

kompyuterni boshqarish qurilmasi; •  printer – ma’lumotlarni chop etish qurilmasi; •  disk 

yuritgich – CD (Compakt Disk) va  DVD (Digital Video Disk)larni o‘quvchi qurilma; •  

skaner – qog‘ozdagi tasvir va matnlarni kompyuter xotirasiga kirituvchi qurilma; •  tovush 

kolonkalari – ovozli ma’lumotlarni chiqarish qurilmasi. 

5

. HUJJAT HOSIL QILISH Matnli hujjat tayyorlash uchun, avvalo, yangi sahifa (ish sohasi) 

hosil qilinadi. Microsoft Word matn protsessorida yangi sahifa hosil qilish, masalan, 

quyidagilardan biri asosida amalga oshirilishi mumkin: 1) ishga tushirilgan dastur  nomi 

bilan yangi hujjat hosil qilishni taklif etadi; 2) Fayl menyusidan Hosil qilish (Создать) 

buyrug‘i tanlanadi. Natijada matn terish uchun yangi sahifa hosil bo‘ladi. Shu bilan matnli 

hujjat tayyorlash jarayoni boshlanadi. Ma’lumki, matn gaplardan, gaplar so‘zlardan, so‘zlar 

esa harfl ardan tashkil topadi. Bundan tashqari, matnda tinish belgilari va maxsus belgilar 

ham ishlatiladi. Bu belgilarning hammasi klaviaturada mavjud. Shu sababli mazkur 

klavishlarning klaviaturada joylashish tartibini qanchalik yaxshi bilsangiz, matn terish ham 

shunchalik oson bo‘ladi. Buning uchun kerakli belgili klavishlarni ketma-ket bosish kifoya. 

Bosilgan klavishga mos belgi ish sohasining yurgich ko‘rsatib turgan yeriga yoziladi va 

yurgich bir belgi o‘ngga suriladi. 

6

. HUJJATNI SAQLASH Hosil qilingan hujjatni xotirada saqlab qo‘yish lozim. Buning uchun 

hujjatni oxirigacha yozib bo‘lishni kutish shart emas. Odatda, matn kiritilishi boshlanishi bilan 

uni diskda saqlab, matn yozib bo‘linguncha vaqtivaqti bilan joriy saqlab turish maqsadga muvofi 

q. Chunki, turli sabablarga ko‘ra kompyuter o‘chib qolishi mumkin. Bu holda diskda hujjatning 

oxirgi marta saqlangan nusxasi qoladi. Aytib o‘tilganidek, hujjatni saqlash uchun, agar u birinchi 

---

marta saqlanayotgan bo‘lsa, Fayl menyusidan Saqlash (Сохранить) yoki «...kabi saqlash» 

(Сохранить как …) buyrug‘i tanlanadi. Natijada Paint dasturidagi kabi ekranda Saqlash 

muloqot oynasi hosil bo‘ladi. Agar hujjat birinchi marta saqlanayotgan bo‘lsa, unga nom berish 

shart. Buning uchun:  dastur tomonidan tavsiya etilgan, masalan, Документ1 yoki hujjatning 

birinchi satridagi matn qismi kabi nomda saqlash;  foydalanuvchi tomonidan berilgan hujjat 

mazmuniga mos (masalan, mavzuga oid: Ona Vatan – insho yoki Tavsifnomam yoki 

Laboratoriya ishi1; hujjatni qo‘llash sohasiga oid: Ona tilidan insho1 yoki Hujjatlarim1 yoki 

Fizikadan lab1 kabi) nomda saqlash. Yangi saqlanayotgan hujjatga joriy papkada avval saqlab 

qo‘yilgan hujjat nomi berilganda dasturning «Заменить» (Almashtirilsin) taklifi  qabul qilinsa, 

avvalgi hujjat o‘chib ketadi va o‘rniga yangi hujjat yoziladi! Kerakli papka (Папка) tanlanib, 

fayl nomi (masalan, «Informatikareferat») yoziladi va Saqlash (  ) tugmasi bosiladi. Navbatdagi, 

ya’ni joriy saqlashda, Tezkor paneldagi  saqlash tugmasini bosish yoki fayl menyusidagi Saqlash 

buyrug‘ini tanlash kifoya. Agar avval saqlangan faylni boshqa nom bilan yoki boshqa papkada 

saqlash lozim bo‘lsa, u holda Fayl menyusidan faqatgina «...kabi saqlash» (  ) buyrug‘i tanlanadi. 

7

.

 Barcha dasturiy ta’minotlami uchta kategoriya bo'yicha tasniflash mumkin; 

— sistemaviy dasturiy ta’minot; 

— amaliy dasturiy ta’minot; 

— 

dasturlash 

texnologiyasining 

uskunaviy 

vositalari.