Биринчи суҳбат

Ибтидоий эътиқод шаклларининг ўзига хос хусусиятлари нимада?
Инсон эътиқодсиз яшай олмайди. Фетишизм, тотемизм, анимизм, шаманизм каби ибтидоий эътиқод шакллари тарихи кишилик жамиятининг энг қадимги даврларига бориб тақалиши, улар ўз даври кишиси учун муҳим ҳаётий-амалий аҳамиятга эга бўлгани ҳам шундай хулоса чиқариш имконини беради.
Фетишизм (фр. fetiche – «бут», «санам», «тумор», умуман муқаддас буюм) моҳиятан табиатдаги жонсиз нарсаларга сиғиниш ҳисобланади. Унга кўра, алоҳида буюмларда кишиларнинг кўзлаган мақсадларига эришишига кўмаклашадиган, воқеликни ўзгартира оладиган қудрат мавжуд бўлади. Ҳозирги даврда фетишизмнинг унсурларини турли тумор, кўзмунчоқ ва ҳар хил рамзларга бўлган муносабатда ҳам кўриш мумкин.
Фетишизмга хос белгилар бугунги кунда мавжуд бўлган динлар доирасида шаклланган муайян қарашлар, қадриятлар, урф-одат ва маросимларда ҳам учрайди. Христианларнинг иконаларга сиғиниши, ҳиндуийларнинг турли бутларга топиниши, буддавийларнинг Будда хайкалига сажда қилишидек ҳолатлар фикримизга мисол бўлади.
Тотемизм (Шимолий Америкада яшаган Ожибва ҳинду қабиласи тилидан олинган бўлиб, «унинг уруғи» маъносини англатади) алоҳида олинган одам ёки одамлар гуруҳиининг муайян ҳайвон ёки ўсимликка қариндошлик алоқаси борлигига ишончга асосланади. Масалан, ҳиндларда сигирнинг муқаддаслаштирилиши, қирғизларда оқ буғунинг афсонавий бахт келтирувчи ҳайвон сифатида улуғланишида тотемизм унсурларини кўриш мумкин.
Анимизм (лотинча «аnimа» – «руҳ», «жон» маъноларини англатади) руҳларга сиғиниш, табиат кучларини илоҳийлаштиришга асосланади. Анимизмда осмон ва Ер, Қуёш ва Ой, ёмғир ва шамол, момақалдироқ ва чақмоқ, ҳатто тоғлар ва дарёлар, кўп йиллик дарахт, каттароқ харсанг тош ёки жарликларга ўхшаш одам эътиборини тортувчи нарса ва жисмлар ҳам илоҳийлаштирилиб, уларда руҳ ва табиий қудрат мавжуд деб билинган. Улар яхшилик ёки ёмонлик келтириши мумкин деб тушунилган.
Анимизм бугунги кунда ҳам кишилар ҳаёти, кундалик хулқи ва фаолиятига ўз таъсирини кўрсатиб келмоқда. Жумладан, ўтганлар руҳи доимо тириклар билан биргалиги, ер, сувдан оқилона фойдаланмасликнинг гуноҳ ҳисобланиши тўғрисидаги тасаввурларнинг илдизлари анимистик қарашларга бориб тақалади.
Шаманизм (тунгусча - «сеҳргар») муайян натижага эришиш учун илоҳий кучларга таъсир этиш мақсадида сеҳргарлик, афсун, магияга асосланган ҳолда амалга ошириладиган маросим ва урф-одатлар мажмуи ҳисобланади. Якка ҳолда ёки жамоа бўлиб амалга ошириладиган сеҳргарлик маросимларида аждодлар руҳи билан хаёлан боғланиш асосий амалиёт ҳисобланади.
Кўзланган мақсадга қараб унинг турли, жумладан, «иссиқ» ёки «совуқ» қилиш учун ишлатиладиган севги, даволашда ишлатиладиган тиббий афсунгарлик каби шакллари фарқланади. Кишилар орасида ҳозир ҳам, кам бўлса-да, масалан, ёвуз афсунгарликнинг кучига ишончни учратиш мумкин.
Юқорида қайд этилган ибтидоий эътиқод шаклларининг турли унсурларини бугунги кунда ҳам учратиш мумкинлиги, улар, бир томондан, ўз даврида кишилар ҳаёти, дунёқараши ва хулқини белгилашда кучли аҳамият касб этганидан, иккинчи томондан, ҳозирда ҳам кишилар дунёқараши, маънавиятида сезиларли ўринни эгаллаб келаётганидан далолат беради.


Буддавийлик таълимоти қандай ғояларга асосланади?
Буддавийлик жаҳон динлари ичида энг қадимийси ҳисобланади. Ушбу диннинг асосчиси ҳиндистонлик Сиддхартха Гаутама (милоддан аввалги 490 йилда вафот этган) ҳисобланади. У “Будда” (“нурланган”), “Шакьямуни” (шакья уруғи вакили), “Татагата” (улуғланган), “Джина” (ғолиб) каби номлар билан улуғланган.
Ҳиндистон шимолида жойлашган Капилавасту шаҳри ҳокимининг ўғли бўлган Сиддхартха (Будда) 22 ёшигача шоҳона ҳаёт кечирган. Бир куни сайр қилгани кўчага чиқиб, ҳаётнинг бошқача эканини ўз кўзи билан кўргач, унинг дунёқараши бутунлай ўзгаради. Бу ҳаёт беҳуда, деган хулосага келган Сиддхартха (Будда) ҳеч кимга билдирмай саройдан чиқиб кетади ва таркидунёчиликда ҳаёт кечира бошлайди.
Кишиларни ҳаёт азоб-уқубатларидан қутқариш йўлларини излаган Сиддхартха 29 ёшидан бошлаб шаҳарма-шаҳар, қишлоқма-қишлоқ кезиб, ўзи яратган нажот йўлининг мазмунини одамларга тушунтириб бера бошлайди.
Ушбу дин таълимоти
- ҳаёт азоб-уқубатлардан иборат;
- азоб-уқубатларнинг сабаблари мавжуд;
- азоб-уқубатлардан халос бўлиш мумкин;
- азоб-уқубатлардан халос бўлишнинг йўллари мавжуд, деган “тўрт олий ҳақиқат”га асосланади.
Бундан ташқари Будда издошларига биронта ҳам тирик мавжудотни ўлдирмаслик, бировнинг мулкини ўғирламаслик, бевафолик қилмаслик, ёлғон гапирмаслик ҳамда маст қилувчи ичимликларни ичмасликдек 5 асосий ахлоқий талабга риоя қилиш ҳам буюрилган.
Буддавийликнинг муқаддас китоби «Трипитака» («Уч сават донолик») деб аталади. Сиддхартха ўз таълимотини мазмунига қараб «Винояпитака» («Ахлоқий маъёрлар»), “Суттапитака» («Дуолар») ҳамда “Абхидхаммапитака» («Диний-фалсафий масалалар баёни») каби учта “питака”, яъни саватларга ажратган.
Буддавийлик “Хинаяна”, “Махаяна” ва “Ламаизм” деб номланувчи асосий оқимлардан иборат.
Ҳозирги кунда ер юзида 500 миллиондан ортиқ одам буддавийликка эътиқод қилади. Осиёнинг Шри Ланка, Бирма, Таиланд, Лаос, Мўғулистон, Комбоджа, Вьетнам, Бутан, Непал, Корея каби давлатларда асосий дин ҳисобланади. “Необуддизм” шаклида бошқа қитъаларда ҳам тарқалмоқда.