Birinchi slayd Azimova Dildora

Dialektologiya grekcha dialektos so’zidan olingan bo’lib sheva haqidagi ta’limot ya’ni biror tilning mavjud sheva va lahjalarini o’rgatadi. Dunyoda mavjud tillarning deyarli barchasi o’ziga xos ichki shevalardan iborat. Shuningdek o’zbek tili turkiy tillar ichida o’zining ko’p shevaliligi bilan farqlanadi. Shevashunoslik bilimdonlaridan biri E.D.Polivanov : “…turkiy tillarning birortasi xam shevalararo o’zbek tili singari bu qadar keskin farqlanmaydi, demak… birorta turkiy til xam shu qadar spesifik, dialektal xilma-xillik xususiyatiga ega emasdir. Bu esa tabiiy, adabiy til uchun biror dialektni asos qilib olish masalasini nihoyat darajada og’irlashtiradi.” degan edi.

O’zbek lahjashunoslik fani O’zbekiston xududidagi va boshqa qardosh hamdo’stlik mamlakatlaridagi o’zbeklarning jonli so’zlashuv tilini tekshiradi.

Makonni o’rganish nuqtai nazaridan dialektologiya ikki xil bo’ladi:

• Tasviriy dialektologiya yoki dialektografiya mahalliy sheva va lahjalarga xos fonetik va leksik, morfologik xususiyatlarni qayd etadi, yozib oladi va ularni kartaga tushiradi.
• Tarixiy dialektologiya tilning dialektal xususiyatlari bn birga, shu xususiyatlarning kelib chiqishi, rivojlanishi, turli davrlarda o’zgarish qardosh tillar bn munosabati va shu shevalarning tashkil topishda qardosh va qardosh bo’lmagan tillarning ishtiroki kabilarni o’rganadi.

SHEVASHUNOSLIK

O’zbek shevalarini dastlab professor K.K.Yudaxin tasnif qilishga muyassar bo’lishgan.U o’zbek shevalarini 5 guruhga ; Toshkent, farg’ona ,qipchoq, xiva va shimoliy o’zbek shevalariga ajratadi. Professor E.D.Polivanov o’zbek shevalarining birinchi ilmiy tasnifini yaratgan. Polivanov o’zbek shevalarini tasnif qilishda 2ta tamoyil ; 1) metesatsiya (qardosh tillarning chatishuvi) 2) gibridizatsiya (qardosh bo’lmagan tillarning aralashuvi )ni hisobga olgan holda tasnif qilgan degan fikrlar ilgari suriladi.

Polivanov deyarli barcha o’zbek shevalarini o’rganib chiqib uning taraqqiyot tarixi , urug’i , qabila davri xususiyatlarining saqlanib qolishi nuqtai nazaridan shevalarni tasnif qiladi va o’zbek tili tarkibida 3 yirik lahjaning mavjudligini belgilab beradi ; 1) chig’atoy lahjasi 2) qipchoq lahjasi 3) o’guz lahjasi