е
kayotgan jon
ipini itingning bo‘yniga arqon qilib bog‘la».
Hino qo‘yish – Sharq xalqlari, jumladan, o‘zb
е
klarga ham
xos qadimiy an’anaviy odatlardan biri. Bu xursandchilik kun-
lari qo‘yilgan. Hinoning rangi qon rangiga o‘xshaydi. Shundan
foydalanib, lirik qahramon yorining o‘z oti oyog‘iga uning
bag‘ir qonidan hino bog‘lashini istaydi. Bu bilan ishq yo‘lida
uning har qanday qiy nashlari, hatto, xo‘rlashlariga tayyor ekani-
ni bildiradi. Boringki (baytning ikkinchi misrasida), u yorining
g‘am ch
е
kayotgan joni ipidan o‘z itiga arqon qilib olishiga
ham rozi.
Lirik qahramonning hissiy-xayoliy tasavvuroti kengaygandan-
kengayib boraveradi.
Agar,
deydi u t o ‘ r t i n c h i b a y t da,
ajralish
(«
roq»)
tog‘ida tuprog‘im topilsa, uni loy
(«xamir»)
etib, yana qaytadan tog‘da tosh yo‘nuvchi
(«ko‘hkan»)
qilib yasa.
Bu yerda Odam Atoning loydan yaratilganiga ishora mav-
jud. Shu tariqa shoir Haqqa bo‘lgan ishq azaliy va abadiyli-
gi, u Odam Atodan meros bo‘lib qolganini bildirib o‘tmoqchi.
Shuning dek, baytda an’anaviy Farhod timsoliga ishora ham bor-
ligi ayon bo‘lib turibdi.
Farhod ham
«ko‘hkan»,
ya’ni tosh yo‘nuvchi edi. Shu mav-
zudagi dostonlarda u Shirin dardida tog‘da halok bo‘ladi. Far-
hod – adabiyotda ishqda sadoqat ko‘rsatish, maqsadi yo‘lida
106
o‘rtanish, g‘am-anduh ch
е
kish, hijron dardlarini haddi a’losida
boshdan o‘tkazish timsoli sifatida mashhur. B
е
jiz emaski, Na-
voiy «Farhod va Shirin» dostonida,
uning ismi
«
roq», «ranj»,
«hajr», «oh»
va
«dard» so‘zlaridan
(arab alifbosi asosidagi im-
loda bu so‘zdagi
«a»
tovushi yozuvda aks etmaydi)
tashkil top-
gan
, d
е
b bitadi.
Bu bilan lirik qahramon:
«M
е
ning ishqdagi dardim Far-
hod dardidan kam emas, hatto, ortiq ham, shuning uchun agar
m
е
n ma’shuq ishqi yo‘lida jon b
е
rsam, tuprog‘imni boshqatdan
qorib, qayta yaratsang, ey falak, yana o‘sha ishq tog‘ida tog‘
yo‘nuvchi qilib yarat»
, – d
е
moqchi.
B
е
s h i n c h i b a y t ga k
е
lib lirik qahramon biroz «hovu-
ridan tushganday»bo‘ladi, endi yana b
е
vosita yorga murojaat
yo‘liga o‘tadi. Bu yerda avvalgi baytlardagi yalinib-yolvorish
ohangi yo‘q. Lirik qahramon:
«Bordi-yu, ko‘ngullar yuzingning
visoliga yetsin, desang, unda sochingni boshdan-oyoq o‘rab-
chirmab tashla»
, – deydi.
«Yuz»
timsoli ilohiy go‘zallik manbasi ramzi ekanini bilib
oldik. Baytning tub mohiyatiga tushunib y
е
tish uchun endi
«soch», «chin»
va
«shikan»
timsollarining ham dunyoviy, ham
tasavvu
y ma’nolaridan yaxshi xabardor bo‘lish k
е
rak.
«Soch»
tasavvu
y timsol-atama sifatida she’riyatda mavjud
dunyo ramzi hisoblanadi. Albatta, mavjud dunyoni ham Alloh
yaratib, uni harakatga keltirgan, unga o‘z ilohiy nurini soch-
gan (tajalli etgan). Biroq dunyo kasrat, ya’ni ko‘plikni anglatadi.
Soch – yuzga nisbatan qora. Shunga ko‘ra, tasavvu
y talqinda
u Iloh manbasiga nisbatan qorong‘i va b
е
poyon (chunki soch –
uzun). Sochning chin-u shikanlari (jingala-yu halqalari) solik
ruhi ovora va band bo‘ladigan dunyo tashvishlarini anglatadi.
Inson ham – tajalliyot mahsuli, aniqrog‘i, uning oxiri. Shu ning
uchun u hayoti mobaynida ana o‘sha asl manbaga qaytishga
intilav
е
radi. U ana shu chin-u shikanlarni (bu dunyo tash-
vishlarini) y
е
ngmasa, Mutlaq ruh, ya’ni Alloh jamolini (yuzini)
ko‘rish baxtiga musharraf bo‘la olmaydi.
O l t i n c h i b a y t – nihoyatda ohoriy:
kuz kelib, xazon
sipohi yurish boshlasa, ey bog‘bon, bu bog‘ tomida ignadan
107
tikan qilib qo‘ysang ham, monelik qilolmaydi.
Bu bilan zimdan
umrning o‘tkinchiligiga, ishq yo‘lida oshiqning imkoniyatlari
ozligiga, vaqt g‘animatligiga ishora qilinyapti. Chunki dunyoga,
mol-u mulkka qancha m
е
hr qo‘yma, baribir, u o‘tkinchi, b
е
baqo
va b
е
vafo. Faqat Allohgina boqiy, abadiy, yolg‘iz uning yodi
bilangina yasha.
Baytdagi tasvirda shoir o‘sha paytlardagi bog‘ va hovlilar
d
е
vori ustini tikanakli butalar bilan o‘rab chiqish odatidan
badiiy vosita sifatida foydalangan.
Y e t t i n c h i b a y t ga k
е
lib shoir yana oldingi ishqiy tas-
virga qaytadi.
Yorimning yuzida terni ko‘rib, o‘lsam,
deydi
oshiq ra
qqa (do‘stga, o‘rtoqqa) murojaat qilib,
gulob bilan
yuvib, gulning bargidan kafan qilgin!
Gulob – jaydari oq atir-
guldan (uni Toshkentda
«qirqog‘ayni»
, Buxoroda esa
«gulbut-
ta»
deyishadi) tayyorlangan sharbat. Baytda
«gul»
timsoli zim-
dan ol dingi qo‘shmisradagi
«xazon»
ga qarama-qarshi qo‘yilgan.
«Ter»
timsoli zamirida ham teran ramziy ma’nolar yashirin.
Shoir nazdida u pokizalik, fayz, tarovat, yor jamolining por-
lashi, vafo alomati hisoblanadi va unda piri komil qalbining
musaffoligi nazarda tutiladi. Gulob bilan gulga o‘rash orqa-
li esa oshiqning Alloh vasliga musharraf bo‘lish bilan abadiy
hayot ga erishish istagi ilgari surilgan.
M a q t a ’ da lirik qahramon, Navoiyga murojaat qila turib,
agar jon aro shavq anjumanini tuzsang, uning boshoqlik o‘qini
shu anjumanning shami qilgin,
deydi.
«Anjumani shavq»
– zavqli-shavqli majlis-ma’rakani anglata-
di. Bu oshiq qalbida yor vasliga musharraf bo‘lish ishtiyoqining
haddi a’losiga y
е
tganini bildiradi. Zimdan u ichki qo‘zg‘alish
yuzaga k
е
lgani, ya’ni ruhiy hayajon kuchayganidan dalolat
b
е
radi.
«Boshoqli o‘q»
– aslida, o‘tkir uchli kamon o‘qi. Ammo
baytda u yorning kiprigini anglatib k
е
lgan. U ham, xuddi bo-
shoqli o‘q kabi, to‘ppa-to‘g‘ri yurakka borib qadaladi.
G‘azalning ikkinchi baytida
«jon»
so‘zi o‘rtasida k
е
ladigan
«alif»
har
bilan yorning tik qomati qiyoslanganini ko‘rib
o‘tgan edik. Maqta’da yana
«jon»
so‘zi ishlatilgan. Bu y
е
rda
endi shoir
«boshoqlik o‘q»
, ya’ni kiprikning anjumanda jon aro
sham (u ham
«boshoqlik o‘q»
qa, ham «
alif»
har
ga o‘xshaydi)
108
bo‘lishi tasviri orqali ikkinchi bor ana shunday o‘xshashlikka
asoslanadi.
E’tibor b
е
rgan bo‘lsangiz, matla’ ko‘z atro
dagi tasavvurlar
bilan boshlangan edi. Maqta’da ham undan uzoqlashilmadi – kip-
rik haqida so‘z bordi. Bu mutanosiblik g‘azalda
tanosib
san’atini
yuzaga k
е
ltirgan.
Maqta’dagi xulosa boshqa baytlardagi mantiqqa asoslana-
di:
modomiki, yor diydori orzusi yuragingni band etib, tobo-
ra zo‘raysa, shu ishq dardida to‘lib-toshsang, uning kiprigini
shu orzung avjga chiqqan anjumanning chirog‘iga aylantir,
ko‘nglingni uning muhabbati shami bilan yorit, ana shun-
da ma’shuq dardiga giriftor diling doim yoniq, mash’alador
bo‘ladi
.
G‘azalning boshidan oxirigacha har baytda kutilmagan tim-
sol, ifoda va tasvir ishlatiladi. Baytdan baytga o‘tgani sari lirik
qahramonning oshiqlik o‘ti balandlab borganini ko‘ramiz. Oxirgi
ikki baytda oshiq yor ishqida jondan kechishga tayyor turganini
ham bildiradi. Bu ham ishqning kamolga yetganini ifodalash-
ning bir yo‘li edi.
Do'stlaringiz bilan baham: |