Birinchi qism

NIL VA RIM 
(Tarix kitobidan)
                                 
I
Lampam  yonur...  Yaralangan  qanotday  og‘ir 
O‘y  bosadi.  Yuragimda  go‘yo  sel  yog‘ir. 
Qiynalaman.  Tirishaman.  Hushim  parishon 
O‘tmish,  hozir  va  kelajak  ko‘rinur  har  on. 
Tirishaman,  butun  kuchim  ko‘zimga  kelar, 
Chirog‘imga  parvonadek  urinar  yillar  – 
To‘rt  atro

 m  to‘lib  ketar  kuygan  qanotga... 
Xayolimda:  katta  sahro,  men  minib  otga  – 
Shamoldan  tez,  bulutlardan  yengil  chopaman; 
Kuyib  tushgan  har  qanotdan  bir  jon  topaman. 
Termilaman  o‘lik  ko‘zga  (nega  qo‘rqayin?). 
Barchasidan  o‘yib  olib  ko‘zining  oyin  – 
Termilaman:  qichqiradi  yillar,  odamlar,
Eshitilar  menga  ular  bosgan  qadamlar...

---

32
II
Sariq  qumlar  orasidan  qon  rangli  quyosh  —
Ko‘tarilar.  Nil  oqadir  –  qullar  to‘kkan  yosh.
Faryodlarga  chidolmaydi  yer  bilan  osmon,
Ro  qayerda?  Azirisa?  Qiynaydi  Tifon!
1
Kimga  yig‘lab,  kimdan  madad  kutsin  bemor  qul?
Erki  qulfdir,  hayoti  qulf,  bor  xudolar  qulf!
Kosasida  suv  yo‘q,  quruq  xaltasi:  non  yo‘q!
Botayotgan  quyosh  kabi  rangida  qon  yo‘q.
Ko‘zida  ko‘z  yo‘q,  belida  bel  yo‘q,  hayhot!
Fir’avn
2
      uni  chumoliday  ezadi:  voy  dod!..
Fir’avnning  hukmi  qattiq, 

 r’avn  –  xo‘jayin,
Xudolarga  u  manzurdir,  hayoti  tayin.
Neki  qilsa,  o‘zi  bilur,  o‘zi  hukmron,
Misr  bo‘ylab  Nil  oqadur  –  “qullar  to‘kkan  qon!”
                                
III
To  Minisdan  Ramzesgacha,  Ramzesdan  nari 
“Malika  qiz”  –  Kleopatra
3
  hukmron  davri. 
Undan  tortib...  yana  uzoq,  yana  ko‘p  yillar 
Xarsang  bilan  yotqizilgan  necha  ming  yo‘llar.
Ko‘zyoshidan,  dil  toshidan  qurilgan  haykal 
Mag‘rur  turar,  mag‘rur  boqar;  hech  biron  mahal 
Na  odamdan,  na  zamondan  qo‘rqmas  asti  u. 
G‘azabini  yutib  o‘lgan  qullar  dasti  bu! 
Qullar...  (Menman  u  qullarning  o‘lmas  avlodi, 
Mana  menman,  u  qullarning  hech  so‘nmas  yodi, 
Mana  menman,  falaklarga  lov-lov  o‘t  qo‘yib, 
Otalarimning  boshidan  poydevor  uyib, 
Ozodligim  obidasin  qurgan  insonman! 
O‘sha  jonman,  o‘sha  qonman  va  o‘sha  shonman!)
IV
Otim  uchar  (xayolimda)  oldinga  doim, 
Avval  bahor  osmonidek
4
  yig‘lar  gado  Rim. 
Emchagida  bir  tomizim  suti  yo‘q  ona 
1
Ro,  Azirisa,  Tifon  –  qadimgi  misrliklar  tushunchasidagi  xudolar  nomi.
2
Fir’avn  –  qadimgi  Misr  davlatini  boshqargan  hukmdor.
3
Minis,  Ramzes,  Kleopatra  –  quldorlik  davri  Misr  hukmdorlari.
4
Avval  bahor  osmonidek...  –  erta  bahor  osmonidek.

---

33
Go‘dagini  tosh  ostiga  bostirdi,  ana! 
O‘lim  yaxshi,  odam  agar  shunday  xor  bo‘lsa! 
Bir  parcha  non  nima  o‘zi!  Shunga  zor  bo‘lsa! 
Nahot,  chaqmoq  yondirmaydi  butun  ochunni?
1
 
Kul  gardiday  umr  –  tog‘day  kulfat  uchunmi? 
Javob  bergin  menga,  zakki  qadimgi  Homer
2
, 
Ko‘zyoshi-yu  qonga  rostdan  tashnami  bu  –  yer? 
Qo‘y,  yaxshi  chol!  Ko‘nglim  to‘ldi,  gaplashamiz  so‘ng, 
Bu  nimasi?  Eshitasanmi,  og‘ir,  hazin  mung? 
Hamon  yig‘lar  yalang‘och  Rim,  hamon  dil  ezar, 
Hamon  tilla  qadahda  qon  ichar  Sezar!
3
V
Rim  ustida  shamsiyadek  tumanli  osmon, 
Katta  sirkka  sig‘ishmasdan  qaynar  olomon: 
“Odam  bilan  hayvon  o‘yin  ko‘rsatar  emish...” 
(Bunday  qiliq  bizning  uchun  qandayin  erish!..) 
Tishlarini  irjaytirib  bo‘kirgan  yo‘lbars 
To‘rt  tarafga  tashlanadi,  talpinib  lars-lars. 
Och  ko‘zlari  qonga  to‘lgan,  sakrab  o‘ynaydi... 
O,  bechora,  qoch!  U  seni  tirik  qo‘ymaydi! 
Ana!  Ana,  tirnog‘ini  nishlab  kelar  u, 
Changal  soldi!  Xalq  o‘rnidan  birdan  turdi  duv... 
Chapak  chaldi.  “Ey,  ahmoq  Rim,  sevinma  qonga! 
Bundan  boshqa  xo‘rlik  bormi,  axir,  insonga?”  –
Dedi,  parcha-parcha  bo‘lgan  gladiator. 
Rim  –  o‘yindan  o‘lim  kutgan  jinni  teatr!
VI
Issiq  izlar...  hamon  u  isyondan  is  bordek,
Bulutlarning  orasinda  yurar  Spartak
4
.
Osmon  –  qalqon,  kamon  yoyi  –  chaqmoq,  yonar  o‘t,
Zulm  uchun  yig‘i, 

 g‘on  va  erksizlik  sud.
5
1
Ochun  –  dunyo,  olam.
2
Homer  –  qadimgi  yunon  shoiri,  ko‘zi  tug‘ma  ojiz  bo‘lgan.
3
Sezar  –  Rim  imperiyasini  boshqargan  hukmdor.
4
Spartak  –  Rim  quldorlik  tuzumiga  qarshi  ko‘tarilgan  qo‘zg‘olonning 
rahbari,  o‘zi  ham  qul  bo‘lgan.
5
Sud  –  ma’no,  mohiyat.

---

34
Javob  bersin.  A

 otunmi
1
,  Vergiliymi
2
,  yo  –
Boshqa  biri,  qani  kim?  Kim  mard?  Kim  guvoh?
Ki,  tun  qancha  qora  bo‘lsa,  oy  shuncha  yorug‘!
Spartakning  lashkarlari  hali  ham  borur.
Mana  menman,  u  isyonning  o‘lmas  avlodi,
Mana  menman,  u  qullarning  hech  so‘nmas  yodi.
Mana  menman,  falaklarga  lov-lov  o‘t  qo‘yib,
Otalarimning  boshidan  poydevor  uyib,
Kelajagim  obidasin  qurgan  insonman!
O‘sha  jonman,  o‘sha  qonman  va  o‘sha  shonman!!!
      
1935
Avvalo,  Usmon  Nosir  bu  she’riga  nima  uchun  “Nil  va  Rim” 
deb  sarlavha  qo‘ygani  bilan  qiziqaylik.
Avvalgi  sin

 arda  “Jahon  tarixi”  darslaridan  quldorlik  davriga 
oid  voqealarni  o‘rgangan  edingiz.  Yodingizda  bo‘lsa,  markazi 
hozirgi  Italiya  davlatining  poytaxti  Rim  shahrida  bo‘lgan  ulkan 
imperiya  jahonning  ko‘plab  mamlakat larini  bosib  olib,  ularning 
xalqini  qul  qilgan  edi.  Misrda  bo‘lsa, 

 r’avnlar  o‘zlarini  yerdagi 
Xudo  hisoblab,  o‘z  xalqi  va  atrof-javonibdagi  odamlarga  uy  hay-
vonlaridek  mu no sabatda  bo‘lishni  odat  qilgandilar.  Bu  quldorlik 
davlatlarida  inson  umrining  sariq  chaqalik  qadri  bo‘lmay,  o‘n 
minglab,  yuz  minglab  kishilar  umri  imperiyalarning  o‘zaro  be-
samar  urushlari  oloviga  tashlanardi.  Bu  urushlarda  asir  tushgan 
odamlar  qul  bozorlarida  sotilar,  ularning  keyingi  taqdiri  bilan 
hech  kimning  ishi  –  tashvishi  bo‘lmasdi.  Qul  egasi  uni  xohla-
gancha  ishlatar,  xo‘rlar,  ko‘ngilochdi  olishuvlarga  solar,  yoqmay 
qolsa,  o‘ldirib  yuborish  ham  uning  ixtiyorida  bo‘lar  edi. 
Har  qalay,  ko‘pchiligingiz  G‘arb  kinoijodkorlari  tomonidan 
yaratilgan  “Spartak”,  “Kleopatra”  (bir  necha  variantlari  bor!), 
“Gladiator”  singari 

 lmlarni  tomosha  qilgansiz.  Ko‘rgansizki,  bir 
tomonda  oltin  va  durlarga  ko‘milib  yotgan  hukmronlar,  ularning 
sut  va  gul  suviga  cho‘milayotgan  o‘nlab  ayollari.  Boshqa  to-
monda  bo‘lsa,  janglarda  olgan  jarohatlari  qurtlab  ketgan,  och-
1
A

 otun  (Platon)  –  qadimgi  yunon  faylasu

 .
2
Vergiliy  –  qadimgi  yunon  lirik  shoiri.

---

35
likdan  va  xorlikdan  labi  gezarib,  “Non!”  deya,  “Non!”  deya 
surinib  kechayotgan”  (G‘afur  G‘ulom),  gardaniga  temir  zanjir 
quyilgan  o‘n  minglab  qullar...
Tarix  hikoyalarini  qalbdan  his  qilib  o‘qigan  va  o‘z  zamonasi-
da  ham  qullikning,  inson  xo‘rligining  turli  ko‘rinishlarini  kuza-
tayotgan  23  yoshli  shoir  tasavvurida  goh  qullar  ko‘zyoshidan 
to‘lgan  Nil,  goh  “o‘yindan  o‘lim  kutgan  jinni  teatr”  –  Rim 
gavdalanaveradi:
Chirog‘imga  parvonadek  urinar  yillar  – 
To‘rt  atro

 m  to‘lib  ketar  kuygan  qanotga...
Bu  tarix  kitobida  zarvaraq  bir  yoqda  tursin,  oq  varaq  ham 
yo‘q.  Milt  etgan  yorug‘likka  tashna  bu  yillar  parvonadek  o‘zini 
chiroqqa  uradi,  baribir  qismati  yo‘qlik  –  kul...
Asarning  II  qismidagi  tasvirlarga  e’tibor  beraylik.  Uning 
birinchi  misrasida  “Sariq  qumlar  orasidan  qon  rangli  quyosh  – 
ko‘tarilar”,  deyiladi.  Boshqa  bir  misrada  esa  “Botayotgan  qu-
yosh  kabi  rangida  qon  yo‘q”,  –  degan  o‘xshatish  ishlatiladi.
Agar  tabiatga  –  yozda  quyoshning  chiqishi  va  botishiga 
razm  solsak,  aslida,  buning  aksiga  guvoh  bo‘lamiz.  Quyosh 
ko‘tarilayotganda  anchagina  rangsiz,  botayotganida  esa  qip-qizil 
rangga  bo‘yaladi.  (Bundan  keyin  mutolaa  qiladiganimiz  “Mono-
log”  she’rida  shoir,  darhaqiqat,  “Ufqdan  botar  quyoshni  Shart 
kesilgan  boshga  o‘xshatdim”,  –  deydi!)
Endi  savol  tug‘iladi:  nima,  Usmon  Nosir  “Nil  va  Rim”da 
mantiqsizlikka,  noaniqlikka  yo‘l  qo‘yganmi?
Mutlaqo!
Hamma  gap  shundaki,  shoir  o‘zi  la’natlayotgan  davrda  ha-
yot,  tiriklik  mantig‘i,  insoniy  turmush  tarzining  oyog‘i  osmon-
dan  kel tirilganini  mana  shu  “g‘alati  o‘xshatish”lar  orqali  ham 
bo‘rttirib  ifo dalaydi.
Fir’avnlarning  qabri  bo‘lmish  Misr  ehromlari,  bu  mamlakat-
dagi  ulkan  tosh  haykallari,  mana  necha  asrlarki,  “na  odamdan, 
na  zamondan  qo‘rqadi”.  Ular  shu  qadar  mustahkam,  shu  qadar 
chidamli.

---

36
Holbuki,  shoir  nazarida,  bularning  bari  “G‘azabini  yutib 
o‘lgan  qullar  dasti”dir.  Xo‘rlik,  nochorlik,  alamli  hayot  og‘riq-
lariga  qarshi  mahkam  tugilgan  inson  mushti  ular!
Usmon  Nosirning  sevimli  ustozi,  safdoshi  Cho‘lpon  insonga 
murojaat  etib:  “Bo‘yin  egma,  kishan  kiyma,  ki,  sen  ham  hur 
tug‘ulg‘onsen!”  –  degan  edi.
Darhaqiqat,  inson  bolasi  yaralibdiki,  qullikka,  erksizlikka, 
mutelikka  qarshi  kurashib  keladi.  Tabiatan  erk  farzandi  bo‘lgan 
shoir  uchun  o‘zidan  minglab  yillar  ilgari  o‘tgan  insonlar  qis-
mati  ham  begona  emas.  U  erksizlikning  har  bir  qurbonini  o‘z 
tug‘ishganiday  ko‘radi,  zolimlardan  ularning  xunini  so‘raydi.
Asarda  naqarotdek  ikki  bor  qaytarilgan,  “Mana  menman,  u 
isyonning  o‘lmas  avlodi...”  –  deya  boshlanuvchi 

 doyi  hayqiriq, 
go‘yo  Usmon  Nosirning  o‘zini  kutayotgan  og‘ir  erksizlik,  sur-
gun  zulmatlariga  oldindan  ko‘tarilgan  isyondek  yangraydi!