Birikmalar va ularning tasnifi

BIRIKMALAR VA ULARNING TASNIFI.
Detallar bir-biri bilan ajraladigan va ajralmaydigan qilib biriktiriladi. Agar

birikmalarni ajratish uchun birikma detallari buzilmasa, yorilmasa. yoki

sindirilmasa, u holda bunday birikma ajraladigan birikma deyiladi, aks holda ya`ni,

detallar buzilsa, yorilsa yoki sindirilsa,uholda bunday birikma ajramaydigan

birikma deyiladi. Ajraladigan birikmalarga ponali, shponkali, boltli, Shpilkali,

vintli, fitingli va boshtsa rezbali birikmalar kiradi.

Ajraladigan birikmalar qo`zg`aladigan va qo`zg`almaydigan bo`ladi.

Agar birikma detallari bir-biriga nisbatan harakat tsilsa, bunday birikma

qo`zg`aladigan birikma deyiladi, aks holda, ya`ni bir-biriga nisbatan harakat kilmasa

(qo`zg`almasa), bunday birikma qo`zgalmas birikma deyiladi.

1-shaklda ajraladigan birikmalardan: a) boltli birikma; b) shpilkali birikma; v) vintli

birikma va g) fitingli birikmalar ko`rsatilgan.

2-shaklda kuzg`aladigan birikmalardan: a) shponkali birikma; b) shlitsali birikma va

v) yurg`izish vinti ko`rsatilgan.

Ajralmaydigan birikmalarga parchinlash (3-shakl, a), payvandlash (3- shakl, 6) va

nresslash yuli bilan hosil hilinadigan birikmalar kiradi.

Shuni ham aytish kerakki, endilikda parchinlab biriktirish usuli urniga arzon va

qulay bulgan payvandlab biriktirish usulidan ko`proq foydalanilmasda.

Hozirgi zamon mashinasozligida mashina detallarini ajraladigan qilib biriktirish

kuproh hullaniladi. Bunday birikmalar, asosan, turli profildagi rezbalar vositasida

amalga oshiriladi. Rezbali birikmalarni ko`rib chihishdan oldin, bu birikma detallari

va elementlari bilan tanishib chihamiz.

Profili standartli bo`lib, lekin standart rezbalardan diametri yoki qadami bilan

farq qiladigan maxsus rezbalar chizmada hisk.artirshshb maxe. suzi va profilining

shartli belgisi bilan belgilanadi. Masalan, maxe. M 36, maxe. Trap. 24 X 6.

Standartlashtirilgan rezbalardan profili bilan farq hiladigan rezbalar uchun

chizmalarda profil‘ alohida tasvirlanadi va uni 31-shakl, v da ko`rsatilgandek

kattaroq qilib tasvirlanadi. Bu tasvirda profilning barcha kerakli o`lchamlari

qo`yiladi va lozim bo`lganda kirimlar soni, rezbaning chapaqayligi va boshqa

ma`lumotlar ko`rsatiladi.

Mashina detallarining ajraluvchi qo`zg`almas birikmalari uchun boltlar,

Shpilkalar, vintlar, shaybalar va hokazolar ishlatiladi.

Bolt tsilindrik sterjendan iborat bo`lib, uning bir uchi kallakli, ikkinchi uchi

esa rezbalidir (34-shakl). Boltlar kallagining shakli olti qirrali, kvadrat, yarim

yumaloh, konus shaklida va kallagining osti kvadratli yoki «murtakli» qilib

ishlanadi, Boltlar normal aniqlikda, yukori va dag`al aniqlikda qilib ishlanadi.

Normal va yuqori aniklikdagi boltlar konstruktsiyasi bo`yicha 3 xil qilib

ishlanadi (33-shakl): I ishlanish — sterjenida shplint uchun mo`ljallangan teshik

bo`lmaydi; II ishlanish — sterjenida shplint uchun teshigi bor; I I I ishlanish —

boltni o`z-o`zidan buralib ketmasligi uchun kallagida sim bilan bog`lab

qo`yishga mo`ljallangan 2 ta teshigi bor.

Kallagining o`lchamiga qarab boltlar normal kallakli va kichraytirilgan

kallakli bo`ladi.

Chizmada boltni belgilaganda uning diametri, sterjenining uzunligi va GOST

ko`rsatiladi. Masalan, rezbasining diametri 20 mm, sterjenining uzunligi 100

mm, mustahkamlik klassi 5,8 bo`lgan I ishlanishdagi bolt — «Bolt M 21X100 5,8

GOST 7.798-70» ko`rinishda belgilanadi.

Chizmada olti yoqli normal kallakli boltlar soddalashtirib tasvirlanadi.

36-shaklda boltni rezbasining byerilgan diametri va sterjenining uzunligi

bo`yicha uch proektsiyada yasash usuli ko`rsatilgan. Boltning qolgan elementlari

o`lchamlari bolt rezbasining tashqi diametri o`lchamiga qarab, taxminiy (ularni

butun songa to`ldirgan holda) aniqlanadi. Bolt kallagi yoqlarining uchidagi

burchagi 120° li konus faskasi bilan kesishishidan hosil bo`lgan giperbolalar

o`rniga chizmalarda l,5d va d radiusli aylana yoylari chiziladi (36- shakl, a). Bu

yoylar bolt kallagining ustki yuzasiga o`rinadigan qilib o`tkaziladi. YOylarning

markazlari yasash yuli bilan aniqlanadi. Boltning yasalishini chizmadan tushunib

olish oson. 35- shakl, a da ko`rsatilgan yordamchi chiziqlar uchirilib, asosiy

chiziqlar ustidan yurgizib chikilsa, boltning chizmasi 35-shakl, b data ko`rinishga

keladi. 35-shakl, v da boltning soddalashtirilgan chizmasi ko`rsatilgan. Bundan,

ko`pincha, yig`ish chizmalarini chizishda foydalaniladi.