Bir bosh bo'lakli gaplar

^ Atov gaplar. eski uzbek tilida atov gaplarning kullanish doirasi cheklangan. Ular, asosan, badiiy va didaktik asarlar tilida kullanadi.

Xozirgi uzbek tilida atov gaplarning turli tiplari kelib chivdi va k;ullanish doirasi kengaydi.

Tilshunoslikda boglangan k,ushma gaplarning ma`no jihatdan besh turi: k,iyoslash munosabati, payt munosabati, ayiruv munosabati, sabab-natija munosabati, izoxlash munosabati sanab utiladi va har bir turning formal-fammatik tomoni taadil kilinadi. Ayrim tadqiqotlarvda esa boglangan kushma gaplar orasidagi mazmuniy munosabatlar fikr yuritiladi,eski uzbek tilidagi matnlarda bunday gaplarni asosiy boglovchi vosita - va biriktiruv boglovchisidir.

Ma`lumki, va boglovchisi gapning uyushik bulaklarini xam, k,ushma gap tarkibidagi sodda gaplarni xam bir-biriga boglaydi. Xozirgi uzbek tilida bu boglovchi bilan kushma gap komponentlari sirasini davom ettirganda, birinchi va ikkinchi komponentni boglasa, keyingi komponent boshka teng boptovchi orkali yoki intonaciya ork,ali boglanadi. Boshkacha kllib aytganda, birinchi va ikkinchi komponentlarda bir teng boglovchi grammatik forma sifatida ishtirok etsa, kolgan komponentlar orasida boshk,a bir teng boglovchi grammatik forma sifatida ishtirok etadi. Bu stilistik jixatdan ravonlikni ta`minlaydi.

Va boglovchisining semantik doirasi eski uzbek tilida nisbatan ancha kengdir, u uyushik bulaklarda, ayniksa kushma gap kuchimidagi sodda gap kompenetlarinining turli mazmun munosbatlarini ifodalashda faol katnashgan. Buning asosiy sababi va boglovchisining eski uzbek tilida kullanish imkoniyatining kengligidir,eski uzbek tilida esa va boglovchisi takroran kullana

beradi. Misol: Devaanlar uchun fe$rist bitib erdiler va

birin mavsum bir ismga %iuliub erdilvr va bu ismga facir bais bolganiuniu dagiu iz%ar ciuliub erdilvr (Nav.XM).

Va bog’lovchisi uyushik, bulaklarni va gaplarni boglash bilan birgalikda, yangi gapning boshlanishini xam kursatadi. Demak, aynan mana shu xolat, ya`ni, va boglovchisining yangi gapning boshlanishini xam kursatishi ochik, strukturali boglangan k,ushma gaplarda sodda gaplarni istagancha davom eggirish imkonini bergan.

Sintaktik konstrukciyalar semantikasi xaklda suz yuritilganda, modus va diktum tushunchalariga tuxtalish lozim. Modus va diktum gaplarning semantik xususiyatini belgilab beruvchi tushunchalar xisoblanadi. Ma`lumki, diktum gapda asosiy fikr-vok,eaning ifodalovchisi sifatida tushunilsa, modus diktum vok,eaning sub`ektiv talkinidir. Modus va diktum sodda gaplarda kushma gaplarda ham mavjud buladi. Ayniksa, k;ushma gaplarda ularning aktuallashuvi uziga xos buladi.

Qo’shma gap tarkibidagi xar ikki denotativ vok,ea bir paytda sodir buladi: Bataxsis, «Kimyai saadat»din va shayx Azizi Nasafip... rasailin ham ta`rif Shiulurlar erdi va andiun sezlor nacl ciulurlar erdi (Nav.XSXA).