Biotsenoz tarkibi

Biosenozda ekologik nisha tushunchasi. Turning biologik sistemasi ichidagi biotik munosabatlari va uning abiotik omillarga bo’lgan talabi turning ekologik darajasi, yashash joyi- nishasi deb aytiladi. Bu terminni 1928 yili Jozef Grinnell birinchi bor ko’llangan. Agar organizmning yashash joyi bo’lsa, uni shu erdan topish mumkin bo’ladi; ekologik joy nisha-nisha tushunchasi ancha keng, u o’z ichiga organizmning tabiiy makonini, biosenoz ichidagi funktsional rolini (masalan, trofik yoki topik) va uning muhit omillariga (yorug’lik, harorat, namlik, mineral va organiq moddalar) talbi kabi o’ziga xos yo’nalishlarni kamrab oladi. Ekologik nishaning shu tomonlarini tubandagicha aloxida-aloxida ham kurish mumkin, ya’ni: makondagi nisha yoki makondagi ma’lum joy-nisha; trofik nisha (turlararo alokalardagi turning yashash joyi), ko’p gomerli yoki giper xajmli nisha. Bulardan shu narsa kurinadiki, organizmning ekologik nishasida-organizm kaerda yashayotganligi va uning atrof muhitga bo’lgan umumiy talabi inobatga olinadi. Ekologik nishaning asosiy kontseptsiyasi turlar o’rtasidagi va turlar ichidagi farqni miqdor bo’yicha baxolashda katta ahamiyatga egadir. Ekologik nishaga (organizm joyiga) xarakteristika berishda nishaning eni, uzunligi va organizmning qushnilar bilan qushiladigan, aralashadigan joylari inobatga olinadi.

Biosenoz ichidagi turlarning bir xil, o’hshash funktsiyaga va bir xil o’lchov nishasiga (joyiga, iqlimga) ega bulishini gildiya deb aytiladi. Xar xil jug’rofik zonalarda tur bir xil nishani (joyni) egallashiga ekologik ekvivalentlik deb aytiladi.

Biz yuqorida nomini tilga olgan olim Jozef Grinnell tushunchasi bo’yicha nisha bu turning tarqalish birligini ifodalashi bilan shu joy ichida turning tuzilishi va instinktiv chegaralarini belgilaydi; bir joyda identik ekologik nishada ikki turning bulishi mumkin emas. Olimlarning fikricha, ekologik nisha bu, turning mikro yashash joyi, Yu. Odum iborasi bo’yicha makondagi nishadir, lekin, nisha-organizmning «yashash joyi» ma’nosiga organizmning trofik xususiyatini ham qushish kerak.

Ekologik nishada organizmlar turli omillar bilan munosabatda bo’ladi, ularni organizm talab qiladi va ta’sirini sezadi, javob qiladi.

Turning yashash joyi uning «adresi» (manzilgoxi) bo’lsa, «nisha»-turning «kasbi»dir. Turning ekologik nishasini ta’riflash uchun: u nima bilan oziqlanadi, uni nimalar, kimlar eydi, u xarakatqilishga kobilmi, u biosenozning boshqa elementlarga qanday ta’sir ko’rsatishini bilish kerak. Organizmlar nishalari bo’yicha xar xil joyda turli darajada oziqlanadi, ya’ni o’simlik ildizlari bilan (1), ildizdan ajralgan moddalar bilan (2), yaprok (3), tana va poya to’qimalari (4), urug’ va mevalari (5,6) gul va gul cha nglari (7,8), sharbati (9) va kurtaklari (10) bilan oziqlanadi.

Ma’lumki, Er yuzining turli qismlarida va xar xil teritoriyalarida ekologik o’hshash turlar uchraydi. Masalan, O’rta Osiyo, Ximolay, Xindiqush yoki Avstraliya iqlimidagi o’simlik, daraxtlar va ularning biosenozlari bir-biriga o’hshashi, bir funktsiyani bajarishi mumkin, bu holat turlarning bir ekologik nishada ekanligini ko’rsatadi. Tasmaniyadagi xaltali bo’ri va Ovruponing oddiy bo’risi bir xil hayot kechiradi, bir tipda oziqlanadi va xar xil biosenozda bir xil funktsiyani(yirtqichlik)bajaradi.

Hayvonlarning qishki va yozgi holatlarida ham turlicha ekologik nishalar namoyon bo’ladi. Baliqlar, qushlar, hasharotlar migratsiyasi, ularning tuxumlari, qurtlari, pillalari xar xil nishada va ular turli trofik holatda bo’ladi, suv xavzalarida uchraydigan ko’k-yashil, yashil suvo’tlarning vakillari avtotroflar bo’lib, rivojlanishning ayrim (yorug’lik yuk, fotosintez o’tmaydigan) davrlarida geterotrof holda ham oziqlanishi mumkin. Bu holda ham ikki xil ekologik nisha kuzatiladi va bu holat suvo’tlarning uchrash joyi va shu erdagi muhit omillarining o’zgarishidan kelib chiqadi.