Бионизм келажак архитектураси Режа: Биошаҳар. Биошаҳарни моделлаштириш

Ҳайкалтарошликда “олтин қирқим”. Одам пропорсияларини тадқиқ қилиш ўзида нафақат илмий қизиқишни намойиш этади, балки архитектура, қурилиш, эргономика, спорт ва бошқаларга тегишли амалий масалалами ечимининг асоси боМиб хизмат қилади. Бу тадқиқотларнинг архитектура ва бионика аспектларидаги актуаллиги, эстетика, гармония ва архитеқуравий муҳитни ишлаб чиқариш муаммолари билан богМиқ боМган, архитектура назарияси ва амалиётининг асосий ривожланиш тенденсиялари томонидан аниқланади.
Одамтанасипропорсиясиниканонлаштириш (грек. канон - қонун) ёкибошқачақилибайтганда, униматематик (геометрик) моделинингқурилиши, инсониятсанъатидагиенгқадимийқонунлариданбиридир.
Ҳайкал шаклидаги қурилмалар, ҳайкаллар қуриш, маМум бир тантанали воқеани асрларга етқазиш учун, келажакка машҳур одамларни исмини, уларнинг қилган ишларини муҳрлаш учун ишлатилади. Қадимги даврлардан маМумки ҳайкалларнинг асоси пропорсия қонуниятларига келиб тақалади. Одам танасининг қисмлари “олтин қирқим” формуласи билан богМиқ. “Олтинқирқим” пропорсиялариодамлардауйғунлик, гўзалликтасаввуриниқолдирган. ҲайкалтарошламингтаъкидлашичамукаммалодамтанасинингбелчизигМодамтанасини “олтинқирқимга” хосқилибиккигаажратади.
ҲозиргикундагимашҳурканонларданбиринчисиҚадимгиМисррассомларитомониданяратилган. Ушбу, одамтанасиқисмларинингбатафсилоМчовларигаасосланганканонгабиноан, каттаёшдагиеркакларвааёллар, шунингдекболаламингтанасиягонасхемабўйичақурилган. Бўйдагиваҳолатдагифарқпропорсияларбиланемас, балкитасвирланаётганодамларнингижтимоийкелибчиқишибилананиқланган. Одам танаси билан жонсиз буюмларнинг ўзаро пропорсионал муносабати умуман ҳисобга олинмас эди.
Одам образининг геометрик тартибга солинган канонлаштирилишининг кейинги босқичи Қадимги Гретсия рассомлари ва ҳайкалтарошлари билан богМиқ. Улар гўзалликни мунтазам тартиб, симметрия, бутунлик билан унинг қисмларининг уйғунлигида деб билишган. Антик канон мил.авв. 432-йиИда ҳайкалтарош Поликлет томонидан одам танасининг пропорсиялари ҳақида яратилган асаридан, шунингдек бу пропорсияламинг и 1 люстратсияси учун яратилган ва чизиш учун намуна боМиб хизмат қилган “Дорифор” ҳайкалидан маМум. Бунга яна мисол боМиб машҳур Аполлон Белғведерскийни ҳайкали олтин нисбатлар бўйича боМинади. Қадимги гретсиянинг машҳур ҳайкалтороши Фидий “олтин қирқим”ни ўз асарларини яратишда қоМлаган. Улардан энг машҳурлари Олимпия Зевси (дунё можизалари қаторига кирган) ва Афина Парфеноси боМган.
Қадимги Мисрнинг модуллар тизимидан фарқли равишда, антик канонда одам бўйи “бир бутун деб олинган, ундан сўнг тананинг алоҳида қисми олиниб, ниҳоят шу каби ҳар бир қисмнинг бутунликга муносабати аниқланган”.
Ушбу қоидага (канон) кўра, одам танасининг морфометрик тавсифи асосан куйидаги ҳусусиятлар орқали аниқланади: ўрта бўйли одамда бош баландлиги тана баландлигининг еттидан бир қисмини, баланд бўйли одамда саккиздан бир, паст бўйлиларда эса олтидан бир қисмни ташкил этади; бадан, баландлиги бўйича бошга тенг боМган уч қисмга боМинади: дахандан кўкрак қисмигача, кўкрак қисмидан киндиккача, киндикдан пастги қовға бирикмасигача; сон баландлиги, шунингдек, болдир билан товон баландлиги икки бошнинг оМчамига тенг.
Витрувий ўзининг архитектура ҳақидаги машҳур трактатасида ибодатхоналарнинг тузилишини тушунтираётганида, қуйидаги кузатишларини келтирган: “. . . табиат инсонни шундай яратдики, чўзилган панжада билакдан ўрта бармоқнинг учигача боМгани каби, дахандан пешонанинг юқори чизигМгача ва соч илдизларининг бошигача боМган масофа, одам танасининг ўндан бир қисмини ташкил этади; дахандан бошнинг тепасигача - саккиздан бир, кўкракнинг юқори қисмидан соч илдизининг бошланишигача - олтидан бир, кўкракнинг ўртасидан бошнинг тепасигача эса тўртдан бир қисмни ташкил этади. Товон тана узунлигининг олтидан бир қисмини, қоМнинг тирсак қисми ҳам, кўкрак қисми ҳам - чоракни ташкил қилади. Қолган тана қисмларида ҳам қадимги рассомлар ва ҳайкалтарошлар инобатга олган мутаносиблик бор...” [1]
Антик олимлар учун табиат ҳодисаларини ёки объектларини билишдаги энг асосий оператсиялардан бири, марказни, яъни инсон танасининг марказини (симметрия маркази, огМрлик маркази, мувозанат ва топиш оператсияси боМган. Витрувийнинг фикрига кўра одам танасининг табиий маркази киндик ҳисобланади: “ негаки, инсонни чалқанчасига очиқ оёқ ва қоМлар билан қўйиб, сиркулғнинг оёқчасини киндикга қўйсак, айлана чизаётганда чизиқ иккала қоМ ва оёқларнинг бармоқларига теяди. Худди танадан айлана чизилгалиги каби, ундан квадрат шакл ҳам чиқарсак боМади. Чунки бошнинг тепа қисмидан оёқ кафтигача боМган масофани олиб, икки томонга чўзилган қоМлар масофасига тенглаштирсак, квадрат майдонлардаги каби бир хил узунлик ва кенглик ҳосил боМади. ”
Кўпчилик тадқиқотчилар, Витрувий трактатасининг юқорида келтирилган парчаси, Леонардо да Винчи томонидан ишланган одам танаси пропорсиясининг машҳур схематик тасвири учун асос боМиб хизмат қилди, деб ҳисоблашади. Бу тасвир 1511- 1521 - йилларда Витрувийнинг қайта нашр қилинган асарларида берилган. Леонардо да Винчи ўзининг ён дафтарчаларидан бирида Витрувийни қуйидагича шарҳлайди: “ Агар сиз оёгМнгизни, бўйингиз 1/14 га қисқарадиган даражада очиб чўзиб, ён томонга коМарилган қоМларингизни ўрта бармоқларингиз бошингиз тепаси билан тенг баландликда боМса, шуни билингки, ҳар томонга чўзилган қоМ ва оёқларингизнинг маркази киндикка тўғри келади. Оёқ билан чекланган жой боМса, тенг томонли учбурчакни ҳосил қилади”.²
Адабий маМумотлами анализ қилаётиб, антик даврда ҳам, Уйғониш даврида ҳам канонлами ишлаб чиқишда, асосан, катта ёшдаги одамнинг тана пропорсиялари схемасидан фойдаланилганлигини кўришимиз мумкин. Мавжуд тадқиқотларга кўра, Поликлетнинг “Канон”ида тана қисмларининг ўзаро муносабати мураккаб касрлар, ва ҳаттоки ирратсионал сонлар билан кўрсатилган. Шу билан бирга, архитектура ва санъат амалиёти учун морфометрик ҳусусиятлари анчайин осон муносабатлар билан бериладиган, қулай, осон эсда қоладиган моделлар керак боМган. Оддийлаштиришсиз илож йўқ эди. Одам шаклининг антик моделларида, бир бутун боМакни икки, уч, тўрт ва ҳоказо қисмларга боМиш орқали ҳосил боМадиган пропорсионал муносабатламинг устунлиги шу билан тушунтирилса керак.
ХВИИИ ва ХИХ асрнинг бошларига тегишли боМган моделларнинг турли модификатсияси, уларнинг геометрик структурасига сезиларли ўзгартиришлар киритмади. Бу муаммонинг ечимида прогресс ХИХ асрнинг ўртасига келиб, А. Сейзингнинг меҳнати туфайли пайдо боМди.

² СНИИТИА- арҳитектуравий бионика лабораториясида (Ю.С.Лебедев, Б.Ф.Зҳданов) олиб борилган Леонардо да Винчи чизмасининг геометрик анализи шуни кўрсатдики, инструментал нуқсонлар билан чегараланса, одам танаси қисмлари уларнинг маркази (киндик) га нисбатан ўзаро муносабати - бу олтин қирқим.
У берилган ўлчамларнинг ишлови учун математик статистика (у даврларда унча ривожланмаган) аппаратидан фойдаланиб, антик канондан келиб чиқувчи одам танаси шаклининг, одамнинг ёшига қараб пайдо боМадиган ўзгаришлар динамикасига катта эътибор қаратди, яъни танадаги вертикал боМинишнинг икки блокга ажралиши тавсифининг пропорсиясига. Бу боМинишнинг чизиқли оМчамлари, бош чўққисидан киндиккача ва киндикдан оёқ товонигача боМган масофа билан аниқланади.
Бир неча минг одам танасини оМчаб чиққан А. Сейзинг одам танасининг морфометрик кўрсаткичларидаги ёшга богМиқ ўзгаришлар ҳақидаги замонавий тасаввурлар билан ҳамоҳанг боМувчи хулосаларга келди. У томондан тананинг узунлиги ва киндик билан оёқ товони ўртасидаги вертикал масофа орасидаги ўзаро муносабат (3.1 - жадвал) ўсиш протсессида 2,00 - 1,62 интервалида ўзгаради. Бундан ташқари одам тугМлишидан вояга етишига (20 - 21 ёш) қадар, бу муносабатнинг ўзгариш тезлиги аста-секинлик билан нолғга қадар камайиб боради.