Бионизм келажак архитектураси Режа: Биошаҳар. Биошаҳарни моделлаштириш

Олтин қирқим” тушунчаси. Одамзот ўзини ўраб турган нарсаларни, буюмлами уламинг шакли орқали англайди. Қайсидир бир буюмни шаклга қизиқиш ҳаётнинг ўзи билан тақозо этилади, ёки шаклнинг гўзаллиги билан ҳам бу қизиқиш уйғотган боМиши мумкиндир. Шаклнинг тузилишида “олтин қирқим” ва “симметрия” гоялари мужассамлашган боМса, бу шакл уни қабул қилувчиларда-кўрувчиларда уйғунлик ва чирой туйғуларини уйғотади. Ягона бир шакл ёки борлиқни ўзи ҳам алоҳида-алоҳида бир шакллардан-қисмлардан иборат, ҳар-хил оМчамли қисмлар бир бирига нисбаттан турлича вазиятда-ҳолатларда жойлашган боМади ва ўз навбатида алоҳида қисмлар мажмуаси-бирлиги борлиққа-ягона бир шаклга нисбаттан ўзига хос бир ҳолатда жойлашган боМади. “Олтин қирқим” иборасининг маноси - бутун бир нарсани-шаклни мукаммалиги ва шу бутунни ташкил қилувчи қисмларнинг мукаммалиги,функионалликни ва структураликни юксак намоён боМиши, бу ҳам фанга, ҳам техникага хаттоки табиатга ҳам тегишлидир. Ҳали буюк уйғониш даврида мусаввирлар ҳар бир асаминг ўзига хос нуқталари борлигини таъкидлаб оМишган, уларнинг фикрича бу нуқталар одамнинг нигоҳини жамловчи нуқталар экан, уларни кўриш нуқтаси деб ҳам аташган. Шу билан бирга асарнинг қайси шаклда боМиши ва у қайси текисликда ётиши умуман аҳамиятсиз. Бундай нуқталар ҳаммаси боМиб тўртта ва уларнинг жойлашиш жойи 3/8 ва 5/8 нисбатта, асарнинг юза ҳосил қилувчи қирраларидан. Ушбу кашфиёт мусаввирларда суратнинг “олтин қирқими” деган номни олди. Шунинг учун бирор бир расмнинг асосий қисмига нигоҳни жалб этиш учун, шу асосий қисм ва нигоҳ марказини бирлаштириш керак.

“Олтин қирқим” бу - кесмаси шундай бир - тенг боМмаган қисмларга ажратишки, қичик қисмлар катта-ягона қирқимга қандай нисбатта боМса, кисимлар-қирқимлар ҳам ягона кесимга шундай нисбатта боМиши керак;

а : б = б : с ёки с : б = б : а.

Миқдор муносабатларида олтин қирқим пропорсияси 1,618033989... ирратсионал сони ёки умумийлаштирганда 1,618 сони билан ифодаланади. Унинг умумий қабул қилинган белгиси Ф1 дир. Бу белги, ўзининг асарларида олтин қирқимдан фойдаланган. Қадимги Гретсиянинг машҳур ҳайкалтароши Фидий исмининг биринчи ҳарфидир. ( Ф = 1,618...)
Маълумотлар боМмаса ҳам, олтин қирқим пропорсияси, хатто “олтин қирқим” термини пайдо боМишидан олдин маМум боМган деб ўйлашга асослар бор. Баъзи археологлар одамларнинг палеолит даврига оид манзилгоҳларига асосланиб, олтин қирқим бундан 20-25 минг йиллар аввал ишлатилган деб тахмин қилишади. Бу тахминлар ҳаққонийлигига тош ва бронза давридаги номаМум рассомлар қоя гравюрасининг геометрик анализ натижалари гувоҳлик беради.
¹ Олтин қирқимнинг Ф билан белгиланиши Т.Куканинг "Ҳаётнинг эгри чизиқлари" китобининг математик иловасида, инглиз математиклари М.Барр ва Ёлинг томонидан тақдим этилган.

Олтин қирқим пропорсиясининг геометрик афзалликлари, 1,618 рақами билан функсионал богМанган рақамлар тўпламининг ажойиб математик жиҳатлари қадимги геометрия олимлари, рассомлар, ва ҳайкалтарошларни бир неча бор қойил қолдирган. Юқорида айтилганидек, олтин қирқим пропорсиясининг яққол геометрик талқини, тўғри чизиқнинг шундай иккита тенг боМмаган қисмга боМиниши ҳисобланадики, унда катта қисм боМаги ва кичик қисм орасида ўртача пропорсионал боМади (3.2 ва 3.3- расмлар).
Кесилган боМакнинг катта томонини а (3.2-расм), кичигини эса б деб олсак (бутун қисми а+б): а + б
ОСЬ ~" ёки 1 боМади. а/б ни Ф деб белгиласак, тенгламасини ҳосил қиламиз. Ёки Ф2 - Ф - 1 = 0 . Бу тенгламанинг мусбат илдизи
1+5 1 р ла
= 1,618 ....
г - 2 м ҳосил қиламиз.
Олтин қирқим бу, қисмлар ўртасида бутунлик ва унинг қисмларидаги каби мувозанатни сақлаб турувчи кесимни тенг боМмаган боМакларга боМишдир.

“Олтин қирқим” тарихи

“Олтин қирқим” тушунчасини фанга киритган деб Пифагоми ҳисоблаш мумкин ц қадимги грек файласуфи ва математиги боМган (е.а. ВИ а.). Пифагор “олтин қирқим” ҳақидаги ўз қарашларини ва билимларини мисрликлардан ва вавилонликлардан қабул қилган деган тахмин ҳам бор. Ҳақиқатдан ҳам Хеопс пирамидасини пропорсиялари ехромлар, Тутанхамон мақбараси барелғефлари қундаликда керак боМадиган буюмлар шунга гувоҳлик берадики миср усталари “олтин қирқим” тушунчаси билан таниш боМишган ва уни қоМлай билишган. Франсуз меъмори Ле Корбюзе аниқлашича, Сети И фараонининг Абидосдаги ибодат хонасидаги Рамзес фараонининг релғефида фараон танаси пропорсиялари “олтин қирқимнинг” одам танасига қоМланган ҳолига мутлоқ тўғри келар экан. Хесеминг қабр тошида Хесер меъмори- қурувчисининг релғефга тушурилган акси ҳам бор экан, у қоМларида оМчов асбобларини ушлаб турар экан, оМчов асбобларида “олтин қирқим” оМчовлари абадиликга мухрланган экан.
Ҳаттоки математика ҳам шакллар орқали ўргатилган экан. Пифагорнинг квадрати ва унинг диоганали динамик тўғри тўртбурчакларга асос боМган. Платон (427...347 э.а.й.) ҳам ўз навбатида “олтин қирқим” ҳақида билган. Унинг “Тимей” диалоги Пифагор мактабидаги математик ва эстетик қарашларга, хусусан “олтин қирқим” масалаларига багМшланган. Қадимги Гретсия Парфенон ибодад хонасининг фасадида “олтин қирқим” мавжуддир. Уни қазиб олиш ишларида сиркуллар топиб олинган, улардан антик дунё меъморлар ва ҳайкалтарошлар фойдаланган. Помпей сиркулида (Неаполдаги музей) ҳам “олтин қирқим” тушунчалари ётибди.