Биология ва генетика

Maxsar navlari:
O‘rta Osiyoda maxsarning qadimdan ekib kelinadigan populyatsiya va mahalliy navlari mavjud. Ularning aksariyati tikonli va yoyilib o‘sadigan, sariq rangli va yuqori hosillidir. Bu navlar haligacha Tojikiston va Janubiy Qozog‘istonda ekilmoqda.
60 – 70 yil muqaddam ishlab chiqarishga Toshkentskiy 51 (Sobiq o‘rta Osiyo moyli ekinlar tajriba stansiyasida yaratilgan) va Donskoy 291, Don tajriba seleksion stansiyasida yaratilgan – Rostov na Donu seleksion navlari joriy qilina boshlanadi.
Bu navlar Janubiy Kozogistonda katta maydonlarda ekilib O‘zbekistondagiga nisbatan hosili past. Mahalliy tikonli navlarni va Toshkentskiy 51 bilan Donskiy 291 seleksion navlari kam hosilli bulganligi uchun O‘zbekistonda 1943 yildan bu ekinning ekilishi tuxtatiladi va 1950 yilda ekilishi kaytadan tiklanib maxsarning yangi Milyutinskiy 114 navi katta maydonlarda ekilishi joriy etiladi.
1950 yil Milyutinskiy 114 navi Qashqadaryo, Samarqand va Toshkent viloyati lalmi tekis – tepalik lalmi yerlari va Tojikistonning Xujant viloyatlarida rayonlashtiriladi. Shu nav 1951 yilda Janubiy Kozogistonning lalmi yerlarining uch zonasida ham rayonlashtiriladi.
Milyutinskiy 114 maxsar navi Yakov Grigorevich Mamot tomonidan sobiq Milyutin davlat seleksion stansiyasida (hozirgi g‘allachilik ilmiy tadqiqot institutining g‘alla orol filiali) Misrli namuna asosida yaratiladi.
Nav tikonsiz, yumshoq tipda o‘simlik bo‘yi 54 – 70sm, o‘simlik kompakt shaklda, shoxlari yoyilib usmaydi. Ko‘p shoxlanmaydi, birinchi qator shoxlari 5 – 7 ta, Savatchalari yirik, doira shakliga yaqin. Savatchaning diametri 2,4 – 2,7 sm. Har bir o‘simlikda 7 – 8 savatcha hosil buladi.
Barglari yashil, pastdagilari keng lanset shaklida ustkilari esa – tuxum shakliga yaqin. Hamma barglari tikonsiz. O‘simlik kompakt shaklida va tikonsiz bulganligi uchun maxsar hosilini isrof kilmay kombayin yordamida yig‘ib olish mumkin.
Gulining rangi och kizil, suliganda to‘q sizil. Gulidan kizil buyoq olish mumkin. Gektaridan 50 kg gacha quruq gul berishi mumkin. Urug‘i ikki kovurgali qirrali uzunchoq shaklda, ichi to‘lig‘icha mag‘zi bilan tuldirilgan. Savatchada 22 – 40 urug‘ joylashgan. Urug‘i yirik 1000 ta urug‘ vazni 39 – 48 g. Qozog‘istonning ayrim tumanlarida – 50 – 75 grammagacha yetadi. Po‘chog‘ining chiqish miqdori past – 38 – 44%. Bu ko‘rsatkich seleksion navlar o‘rtasida eng kichik bo‘lib, uning xo‘jalik belgisi yaxshi bulganligini ko‘rsatadi.
Quruq urug‘i mag‘zining tarkibida moy miqdori 53 – 58 %, Qozg‘istonda 61% gacha yetgan. Urug‘ (pistasining) tarkibidagi moyliligi 30 – 34%. Nav o‘rtapishar, vegetasiya davri (to‘liq unib chiqqandan gullaguncha 66 – 82 kun) to‘liq unib chikqandan to‘liq pishganga qadar 93 – 117 kun. Nav qurg‘oqchilikka o‘ta chidamli. Maxsarning ashaddiy zararkunandasi bulgan saflorning sloniga chidamlidir. Bu zararkunanda pistaning ichidagi mag‘zini zararlantiradi.
Oxirgi 30 – 40 yil davomida O‘zbekistonda maxsar ekini va uning seleksiyasi borasida deyarli xech qanday ish olib borilmadi. Lekin 5 – 6 yil buldiki Samarqand Qishloq xo‘jalik instituti olimlari (dos. M.K.Lukov va boshqalar) maxsar ekini seleksiyasi va Urug‘chiligi bilan shugullanib yaxshi natijalarga erishildi. Bu ekin maydoni Respublikada usib, urug‘chiligi bilan shugullanib, xo‘jaliklarda ancha kizikish paydo buldi. Seleksiya jarayoni o‘tkazilib Milyutinskiy 114 va boshqa navlar kolleksiyasi urganilib, yangi populyasiyalar tanlab olindi. Lalmi yerlarda Milyutinskiy 114 navi ekilmoqda va seleksiya ishlari davom ettirilmoqda. 1999 yilda maxsarning Maroqko 304 navidan yakka oilaviy tanlash yo‘li bilan Sam KXI 8 – 70 rakamli namuna ajratildi. O‘suv davri 110 – 115 kun, hosildorligi 8–9 s, 1000 ta urug‘ vazni 40 – 60g, urug‘idan moy chikimi 32 – 34%, ko‘k massa hosili 110 – 120 s. Pichan hosili 30 – 35s. Gullari sariq – kizil gektaridan 40 – 45 kg, qurg‘oqchilikka o‘ta chidamli gultoj barglar beradi.