Biologiya o`qitish metodikasi” kafedrasi botanika (o`simliklar sistematikasi) fanidan

Shirachdoshlar va Piyozdoshlar oilasining o`ziga хоs хususiyatlari, tarqalishi va ahamiyati.


Nargisnamolar qabilasi — Amaryllidales; Shirachdoshlar oilasi — Asphodefaceae Bu oilaga ko`p yillik o`t, past bo`yli daraxtlar kiradi. Barglari oddiy, butun, ensiz yoki enli, asosan qalami, scret, ildizog`zidan chiqadi. Gulqo`rg`oiii oddiy. Gulqo`rg`oni bo`laklari va changchiari 6 tadan. Gul formulasj: P<sub>3+3</sub> A<sub>3+3</sub> G<sub>(3)</sub> . Mevasi — ko`sakcha. Bu oila 46— 50 ta turkum va 1400—1450 ta turni o` ichiga oladi. O`rta Osiyoda 1 turkumi (Eremurus) va 45 turi, O`zbekistonda esa bitta turkum va 23 turi tarqalgan.
Shirach (Eremurns) turkumi. Bu turkumga ildizpoyali o`t o`simliklar kiradi. Ildiz yo`g`oniashgan, seret, panjasimon va yuiduzsimon. Poyasi bargsiz, bo`yi 3 rnetrgacha yctadi. Barglari qalami, uch qirrali, faqat ildiz bo`g`zidan chiqqan. Gulqo`rg`onj oddiy, gultojisimon, 6 bo`lakli, guli oq, pushti, sariq, och pushti rangli, 2 doirada o`rnashgan.
Sug`d shirachi Eremurus sogilianus. Ko`p yillik o`t, bo`yi (35)-50—80(150) sm. Gulqo`rg`on bargchalari turlicha kattalikda. Gullari ko`p, uzunligi 30—40(70) sm ii konussjmon shingilga yig`ilgan, oq rangli, 3 tadan yashil tomirlarj bor. Tugunchasi va ko`sagi siiliq, May-iyun oylarida gullab, urug` beradi. Tog` yonbag`irlarida o`sadi.
Nor shirach, Pushti shirach — Eremurus robustus. Ko`p yillik o`t, bo`yi 100—200 sm. l3arglari keng qalarni, tashqi tornonidagj barglarining eni 4—8 sm, novsimon. G uiqo `rg `on bargchalaripushti yoki och pushti, asosi sariq dog`Ii.
May-iyui oyiai-ida gullab, urug` beradi. Tog` mintaqasi soz tuproqli yonbag`jrlarjda o`sadi. O`zbckiston ,,Qizil kitob”iga kiritilgan.

11 rasm: Nor shirach;
Piyozdoshlar oilasi — Alliaceae Bu oilaga piyozli va ildizpoyaij ko`p yillik o`t o`simliklar kiradi. Ko`pchilik turlari o`tkir hidli. Barglari yassi, tasmasirnon yoki naychasimon, ildiz bo`g`zidan chiqadi. Gulpoyasi bargsiz, shoxlanmagan, uchida pardasimon ikkita gulyonbargehaning qo`shilishidan hosil bo`Igan qin bilan o`raigan soyabonsimon to`pgul joylashgan. G ulqo` rg`on bargchalarj qo`shilmagan yoki asosi biroz qo`shilgan bo`ladi. Gulqo`rg`on bargchalari va changchilarj 6 tadan, urug`chisi 1 ta, tugunchasi ustki, 3 uyali. Gul forrnulasi: P<sub>3+3</sub> A<sub>3+3</sub> G<sub>(3)</sub>. Mevasi — ko`sakcha. Ko`pchillk turlarining to`pgullarida piyozchalar hosil bo`iadj.
Ru oilaga 32 ta turkum va 750 taga yaqin turlar kiradi: Ikkala yarimsharda ham kong tarqalgan, lekin tropik hududlarda, Avstraliya va Yangi Zclandiyada uchrarnaydi. Ayniqsa, Shimoliy yarimsharda kcng tarqalgan. O`rta Osiyoda va O`zbekistonda faqat bitta piyoz (Ailiurn) turkumi uchraydi. O`rta Osiyoda uning 191 ta, O`zbekistonda 100 dan ortiq turi o`sadi. Bu turkum vakillari inson hayotida juda muhim ahamiyatga ega. Ular antibiotiklarga juda boy, qimmatbaho dorivor va vitaminli sabzavot o`simliklar hisoblanadi.
Osh piyoz — Aflium sera. Ko`p yillik o`t, poyasi 45—100 sm balandlikda. Bargining ichi kovak, naysirnon. Barglari silindrsirnon, yo`g`onligi 8—15 mm. To`pguli sharsimon. Gulbargchalari oq, yashil tornirli. May-iyul oylarida gullab, iyuida urug` beradi. Sabzavot o`simligi sifatida ekilib, ho`liigida va pishirilib istc`mol qilinadi.