Biologiya o`qitish metodikasi” kafedrasi botanika (o`simliklar sistematikasi) fanidan

3. Viruslar, baktеriyalar va ularning hujayra tuzilishi, ko`payishi.
Viruslar bo`limi - Virophyta. Viruslar - bular yuqumli kasalliklarga sabab bo`ladigan ul`tramikroskopik tanachalardir. Ular tirik organimzlarda ko`p uchraydi. Ular tayoqcha, shar, ipsimon, bukilgan shakillarda bo`ladi. Ularning o`rtacha kattaligi 450-500 nm (nonometrdan) iborat.
Faglar (yunoncha phagus - yutuvchi, emiruvchi) mikroorganizm-larni emiruvchi viruslardir, ular suv, tuproq va boshqa muhitlarda uchraydi. Rikketsiyalar - bular ham mikroorganizmlar. Odam va hayvon organizimida yashaydi, tif kasallni qo`zg`aydi.
Viruslar (lat. Virus - zahar) yuqumli kasalliklarni keltirib chiqaradigan ultramikroskopik parazit organizmlardir. Viruslar tirik organizmlarda o`ziga xos tarzda yashashga moslashgan. Ular oqsillarning differensiyalanmagan massasi shaklida bo`lib, tirik organizmlarga xos xususiyatlarga ega. Viruslarni birinchi bo`lib rus olimi D. I. Ivanovskiy 1892 yilda tamaki mozaykasida topgan. Virus atamasi 1899 yilda M. Beyernik tomonidan fanga kiritilgan. Hozirgi vaqtda viruslarning 500 dan ortiq turini hayvonlarda va 300 dan ortiq turini o`simliklarda uchratish mumkin.

1.4 rasm: Gripp virusining sxematik tuzilishi

Viruslar o`simlik, hayvon, odam va zamburug`lar hujayralaridagina yashab ko`payadi, lekin mustaqil yashay olmaydi. Viruslar, xususan gripp kasalligini qo`zg`atuvchi virus tashqi muhitda o`z xususiyatini yo`qatadi. Lekin bir guruh viruslar oylab va o`n yillab harakatsiz yotadi, yashash sharoitiga mos hujayra yoki organizmga tushishi bilan kasallik qo`zg`atadi. Viruslar qo`zg`atadigan kasalliklarning kelib chiqishiga ko`pincha virusning faqat bitta zarrasi sabab bo`ladi. Masalan, poliomielet virusining bitta zarrasi hujayraga o`tib qolsa, bir necha soat ichida millionlab virus zarrali vujudga keladi. Viruslarning ko`payishiga hujayradagi aminokislotalar yordam beradi. Bunda virus ta`sirida kimyoviy o`zgarishlar ro`y berib, natijada ko`plab viruslar paydo bo`ladi.

Hozir bakteriyalar, yuksak o`simlik hamda issiqqonli hayvonlar hujayrasida viruslar borligi aniqlangan. Bunday viruslar bakteriofaglar (grekcha – fagos – yutuvchi, qamrovchi) yoki faglar deb ataladi.