Biologiya fakulteti, biologiya yo’nalishi 203-guruh talabasi Ro’ziboyev Sanjarbek Mavzu

Pulmoner arteriyalar qonni yurakdan kislorodga olib chiqadigan o'pka qadar olib yuradi. Keyin kislorodga boy qon yurakka pulmonar tomir orqali qaytariladi.

Tizimli arteriya qonni tananing qolgan qismiga yetkazib beradi. Aorta asosiy tizimli arter va tananing eng katta arteridir. Bu yurak va shoxlarning bosh qismiga (braciosefalic artheria), yurakning (coronar artheria) va tananing quyi qismlarini qon bilan ta'minlaydigan kichik arteriyalarga olib keladi.

Eng kichik arteriyalar arteriol deb ataladi va mikrosirkulyatsiyada muhim rol o'ynaydi. Mikroto'lqinlar qonni arteriollardan kapillyarlarga venulesga (eng kichik tomirlarga) aylantirish bilan shug'ullanadi. Jigar, taloq va suyak iligi mayda tomirlar o'rniga sinusoid deb ataladigan tomir tuzilmalarini o'z ichiga oladi. Ushbu tuzilmalarda qon arteriollardan sinusoidlarga venulesgacha oqadi.

Arter devori uchta qatlamdan iborat:

• 
  Tunica Adventitia (Externa) - arteriyalar va tomirlarning kuchli tashqi qoplamasi. U biriktiruvchi to'qimalardan, shuningdek kollagen va elastik tolalardan iborat. Ushbu tolalar arteriya va tomirlarning qon oqimlari bilan devorlarda ishlatiladigan bosim tufayli kengayishining oldini olish uchun cho'zilishi mumkin.
  
• 
  Tunica Media - arteriya va tomirlarning devorlarining o'rta qavati. U silliq mushak va elastik tolalardan iborat. Ushbu qatlam arteriyalarda tomirlarga qaraganda qalinroq bo'ladi.
  
• 
  Tunica Intima - arteriya va tomirlarning ichki qatlami. Arteriyalarda bu qatlam elastik to'qimalar bilan qoplangan elastik membrana qoplamasi va silliq endoteliyadan (maxsus epiteliya to'qimasidan) iborat.Arter devori kengayadi va qon bosimiga bog'liq bo'lgan kontratlarda yurak tomonidan arteriya orqali pompalanadi.
  

Arterial kengayish va daralma yoki yurak urishi yurak bilan to'qnashadi. Yurak urishi qonni yurakdan va tananing qolgan qismiga majbur qilish uchun yurak o'tkazmasidan hosil bo'ladi.
Venalar tomirlar sistemasining olib ketuvchi qismi hisoblanadi. Venalar devorining tuzilishi ularning faoliyati bilan uzviy bog’liq. Arteriyalarga nisbatan qon bosimining pastligi (15–20 mm simob ustuni) va oqim tezligining kamligi (a’zolar venalarida 10 mm/s atrofida) sababli venalar devori yupqa va ularda elastik elementlar kam bo’ladi. Tananing qaysi qismida joylashganligiga qarab, venalar devorining tuzilishi bir-biridan farq qiladi. Tananing pastki qismidagi venalarda qon o’z og’irligi kuchini yengib harakatlanadi va bu holat venalar devorida mushak elementlarining kuchli rivojlanishini, hamda ularda klapanlar bo`lishini taqozo qiladi. Tananing yuqori qismidagi venalarda esa, qon o’z og’irlik kuchi bilan harakat qilganligi tufayli ularning devori ancha yupqa va mushak elementlari kam bo’ladi. Qon oqishi xususiyatlariga ko’ra ba’zi a’zolar (miya pardalari, ko’zning to’r pardasi, qon yaratuvchi a’zolar, yo’ldosh) ning venalarida mushak elementlari mutlaqo bo’lmaydi.

Devorida mushak elementlarining rivojlanish darajasiga qarab venalar ikki tipga bo’linadi:

• 
  mushaksiz venalar
  
• 
  mushakli venalar
  

Mushakli venalar o’z navbatida yana uch gruppaga bo’linadi:

• 
  mushak elementlari kuchsiz taraqqiy etgan
  
• 
  mushak elementlari o’rtacha taraqqiy etgan
  
• 
  mushak elementlari kuchli taraqqiy etgan venalar