Биология факультети биология йўналиши 2
курс сиртқи талабалари учун якуний назорат
саволлари
Soddiqova Marjona
19- Вариант
1. Эластиклик кучи.
2. Иссиқлик узатиш усуллари.
3. Идеал газ ҳолат тенгламаси.
4. Ёруғликнинг қутбланиши
1.Эластиклик кучи.
Elastiklik — jismga taʼsir etuvchi kuchlar olinganda uning avvalgi
geometrik oʻlchamlarini tiklash xususiyati. Jismlarning E.gi ularni
tashkil qiladigan atomlar (molekulalar) ning taʼsir kuchlari (ichki
kuchlar) mahsulidir. Ichki kuchlar normal va urinma kuchlarga
boʻlinadi. Normal kuchlar atomlar orasidagi masofaga bogʻliq. Ular
atomlarni yaqinlashtiruvchi yoki uzoqlashtiruvchi boʻladi. Urinma
kuchlar atomni boshqa atomlar bilan tutashtiruvchi toʻgʻri chiziqlar
orasidagi burchaklarga, jismning energiyasi atomlari orasidagi
masofalarga va yuqorida aytilgan burchaklarga bogʻliq. Tashqi kuchlar
taʼsir etmasa, qattiq jismlarda mutlaq nol trada atomlar muvozanat
holatini egallaydi, yaʼni har bir atomga taʼsir etuvchi kuchlarning
yigʻindisi nolga teng , atomning potensial energiyasi minimum qiymatda
boʻladi. Tashqi kuchlar taʼsirida atomlar muvozanat holatidan chiqib,
jismning potensial energiyasi ortadi (rasmga q.). Bu ortish miqdori
jismning hajmi va shakli oʻzgarishi (deformatsiya) uchun tashqi kuchlar
bajargan ishga teng . Tashqi kuchlar olib tashlanganidan keyin atomlari
muvozanat holatidan chiqib, elastik deformatsiyalangan jismning hajmi
va shakli nobarqaror boʻlib qoladi va oʻz-oʻzidan avvalgi muvozanat
holatiga qayta boshlaydi (atomlar muvozanat holati atrofida tebranadi).
Jismda toʻplangan ortiqcha potensial energiya tebranuvchi atomlarning
kinetik energiyasiga, yaʼni issiqlikka aylanadi. Atomlar orasidagi
masofa va burchaklarning oʻzgarishi ularning muvozanat
holatlaridagidan kam farq qilsa, bu oʻzgarishlar atomlar orasidagi taʼsir
etuvchi kuchlarga mutanosib (proporsional) boʻladi. Bu hol xuddi
prujinaning qanchalik koʻp yoki kam choʻzilishi yoki siqilishi unga
qoʻyilgan kuchga mutanosib ekanligiga oʻxshaydi. Shu sababli, jismni
shartli ravishda prujinalar bilan atomlar toʻplami deb faraz qilish
mumkin. Jismning E.ligini ifodalovchi konstanta materialning elastiklik
modulini aks ettiradi. Jismning elastik deformatsiyasi unga taʼsir etuvchi
kuchga bogʻliq boʻlib, elastiklik nazariyasi fanining asosi boʻlgan Guk
qonunita. boʻysunadi.
Tashqi kuchlarni taʼsir ettirish va olish oʻrniga faqat trani (erish trasidan
past tragacha) oʻzgartirsak ham jismning atomlari muvozanat holati
atrofida kichik amplituda bilan tebrana boshlaydi, yaʼni issiqlik
atomlarning kinetik energiyasiga aylanadi. Bu hol materialning elastiklik
moduli oʻzgarishiga olib keladi, ammo jarayonlarning asl mohiyatiga
taʼsir etmaydi.
Suyuqliklarda atomlarning issiqlikdan tebranish amplitudasi
muvozanatdagi atomlar orasidagi masofalarga teng boʻladi, natijada
atomlar oʻz joylarini osongina almashtiradi va issiqlikdan tebranish
tezligiga qaraganda ancha kam tezlik bilan taʼsir qilayotgan urinma
kuchga qarshilik koʻrsatmaydi. Shu sababli, suyukliklar va gazlar shakl
E.ligi xususiyatiga ega emas.
Gaz holatidagi moddalarning atomlari yoki molekulalari orasidagi
masofa ularning siqilgan (yaʼni suyultirilgan) holatidagidan ancha katta
boʻladi. Gazlar (bugʻlar)ning E.ligi gaz molukulalarining gaz hajmini
chegaralagan idish devoriga urilishi bilan aniqlanadi.
Jismlar va materiallarning E. xossasini bilish ularning xususiyatlarini
oʻrganishda, ulardan mahsulotlar tayyorlashda, kiyimboshlar tikishda,
ularni binolar va inshootlar qurishda ishlatishda juda muhim
hisoblanadi.
2. Иссиқлик узатиш усуллари.
Иссиқлик узатиш коэффициенти К тенглама да ҳар доим α1
,α2 , λ/δ қийматларининг кам қийматидан ҳам паст, шу
сабабли К коэффициент қийматини ошириш учун иссиқлик
қаршиликларидан кўпроқ Rα1=1/α , R=1/ α2 , Rλ=δ/λ
қаршиликларни камайтириш интилинади, чунки бошқа
иссиқлик қаршиликлар қиймати қамайиши К
коэффициентнинг аҳамиятли ошишига олиб келмайди.
Конвектив иссиқлик алмашинишда иссиқлик қаршиликни
камайтириш иссиқлик ташувчи тезлигини ошириш, оқим
турбулентлик даражасини ошириш, иссиқлик ташувчи
тегадиган юзани қовурғалаш ҳисобига амалга оширилади.
Иссиқлик алмашинишни жадаллаштиришнинг самарали
усуллари бўлиб:
1. девор олди зонасида оқимни сунъий турбулизациялаш
2. ( масалан, қовурғаларда чулғам ўрамлар ҳисобига,
иссиқлик алмашувчи қовурғаларини даврий нисбий
силжитиш, қовурғаларга кўндаланг дўнгликлар ва
чулғам ёпиштириш ҳисобига );
2. овал қовурғалар ичида оқимни айлантириш ва қувурлар
ва симлар дастасини кўндаланг ювишни амалга ошириш;
3. қувурлар дастасини кўндаланг ювишда чегара қатламни
бошқарилувчи ажратиб олиш учун уларда махсус
турбулизаторлар яратиш.
Иссиқлик алмашиниш коэффициентлари газлар учун бир
хил шароитларда суюқликка нисбатан икки тартибли
камроқ, шунинг учун “газ-суюқлик ” иссиқлик ташувчили
иссиқлик алмашиниш ҳолида газ муҳитга қараган девор
юзаси томонидаги иссиқлик алмашиниш жадаллигини
оширишга ҳаракат қилинади. Ушбу масаланинг самарали
ечими бўлиб газ оқимига қараган девор юзаси
қовурғаланиши ҳам муҳим. Бу иссиқлик беришга иссиқлик
қаршилигини мос равишда камайтириш имконини беради.
Қовурғаланган иссиқлик алмашиниш юзасига мисол қилиб
иситиш радиаторларини, шу билан бирга автомобиллар
совутиш тизимини, ички ёнув двигателлари корпусининг
қовурғаларини ва бошқаларни келтириш мумкин.
Изобарик-изотермик шароитларда компонентларнинг муҳит
ҳажми бўйича тенг тақсимланиши химиявий потенциал
таъсирида рўёбга чиқади. Химиявий потенциал деб
тизимнинг кўрилаётган фазасида берилган компонент
массасининг бир бирликка ошишидан ички энергиянинг
ўсишига айтилади, бунда энтропия, ҳажм ва масса фазанинг
қолган барча компонентлар учун ўзгармас бўлиб қолади.
Бир фазали муҳитда компонентлар нотекис тақсимланган
бўлса химиявий потенциал майдони бир жинсли эмас ва
муҳитда алоҳида компонентлар концентрациялари ўзўзидан
тақсимланиши жараёнлари пайдо бўла бошланади.
Масса алмашинуви деб бир жинсли бўлмаган химиявий
потенциал майдонли фазода берилган компонент
массасининг (оддий ҳолда концентрациянинг бир жинсли
бўлмаган майдони ёки шу компонентнинг парциал босими)
ўз-ўзидан қайтмас жараён бўйича кўчишига айтилади.
Масса кўчиши битта фаза оралиғида ёки бир фазадан
бошқасига кўчишида содир бўлади. Ажратувчи юза орқали
ёки икки модда орасидаги ўтказувчан девор орқали ёки
фазалар орасида масса алмашинуви масса узатиш дейилади.
Масса узатилишида бир фазадан бошқасига ўтувчи модда
тақсимланган модда ёки мақсадли компонент номи билан
аталади. Масса алмашинувида иштирок этадиган фазаларни
ажратадиган юза масса алмашинуви юзаси дейилади.
3. Идеал газ ҳолат тенгламаси.
Идеал газ қонунларига асосан маълум массали газ ҳолати
унинг учта термодинамик параметри билан белгиланади;
Р - босим, V - ҳажм ва Т – температура. Бу параметрлар
бир-бири билан ҳолат тенгламаси деб аталадиган аниқ
боғланишга эга: f (P, V, Т) = 0
Термодинамик мувозанат. Бир неча жисмлардан ташкил
топган тизим беиҳтиёрий термодинамик мувозанатга
интилади, бу ҳолатда жисмлар температуралари
тенглашади, босим ва ҳажм ўзгармасдан қолади. Учинчи
тизим билан иссиқлик мувозанатида бўлган иккита тизим
бир – бири билан иссиқлик мувозанатида бўлади
(термодинамиканинг нолинчи қонуни).
4.Ёруғликнинг қутбланиши
Do'stlaringiz bilan baham: |