Biologiya 17 14-04-2022. indd

Energetik almashinuv – dissimilatsiya.
ATF barcha hujayralarning universal energi-
ya zaxirasi bo‘lib hisoblanadi. ATF hujayrada fosforlanish reaksiyasi natijasida hosil bo‘ladi.
ADF + H2PO4 + 40 kJ = ATF + H2O 
ATF sintezi uchun zarur energiya hujayrada organik moddalarning parchalanishidan 
hosil bo‘ladi. Bu energiya ATFning kimyoviy bog‘larida saqlanadi.
Energetik almashinuv bosqichlari. 
Hujayrada kechadigan energetik almashinuv 
jarayoni hujayraning nafas olishi deb ham ataladi. Nafas olish jarayonida kisloroddan 
foydalanadigan organizmlar 
aerob 
organizmlar, nafas olish jarayoni kislorodsiz muhitda 
kechadigan organizmlar 
anaerob 
organizmlar deyiladi. Aerob organizmlarda energetik 
almashinuv 3 bosqichda o‘tadi
Tayyorgarlik bosqichi. 
Odam organizmida tayyorgarlik bosqichi hazm sistemasiga 

---

57
Biologiya 10
tushgan saxaroza, laktoza, glikogen 
va kraxmalning hazm fermentlari 
yordamida monomerlar (glukoza, 
fruktoza, galaktoza)ga parchalan-
ishi bilan amalga oshadi, natijada 
hosil bo’lgan monomerlar qonga 
so’rilib, hujayralarga yetkazila-
di. 
Tayyorgarlik bosqichida hosil 
bo‘lgan energiya issiqlik sifatida 
to‘liq tarqalib ketadi. Bu bosqich-
da hosil bo‘lgan moddalarning bir 
qismi hujayraning hayotiy jarayon-
lari uchun zarur bo‘ladigan organik 
moddalarining sintezlanishiga sar-
�lanadi, bir qismi esa parchalanadi.
Glukozaning keyingi parchalanishi 
glikoliz jarayonida ro’y beradi.
2. Kislorodsiz bosqich. 
Kislorodsiz bosqich (glikoliz)da tayyorgarlik bosqichida ho-
sil bo‘lgan kichik molekulali organik moddalar, masalan glukoza kislorod ishtirokisiz fer-
mentlar ta’sirida parchalanadi
 Glikoliz
– bu glyukozaning sut kislotagacha fermentlar yordamida anaerob usulda 
parchalanishi bo’lib, hosil bo’lgan energiyaning bir qismi ATF ko’rinishida to’planishi 
bilan amalga oshadi.
Bir molekula glukozaning kislorodsiz parchalanishi natijasida 2 molekula sut kislota, 
2 molekula ATF hosil bo‘ladi hamda 2 molekula suv ajralib chiqadi. Jami 200 kJ energiya 
ajraladi. Bu energiyaning 40%i ATFning fosfat bog‘lariga to‘planadi. Qolgan 60% energiya 
esa issiqlik sifatida tarqalib ketadi.

---

58
Biologiya 10