Biologiya 17 14-04-2022. indd

I BOB YUZASIDAN TOPSHIRIQLAR
5. Ushbu mahsulotlar 
tarkibida uchraydigan organik 
moddalar qanday monomer-
lardan hosil bo’lgan? Mono-
merlar tarkibida uchraydigan 
kimyoviy elementlarni ayting. 

---

36
Biologiya 10
II bob. HUJAYRA BIOLOGIYASI
2.1 EUKARIOT HUJAYRA. HUJAYRA QOBIG‘I
Tayanch bilimlarni sinang. 
Eukariot va prokariot hujayralarning o’xshashlik va 
farqli tomonlari haqida nimalarni bilasiz? 
Tirik organizmlarning hujayrasi tuzilishi jihatidan 2 ta katta guruhga prokariotlar 
va eukariotlarga bo‘linadi. 
Prokariotlar haqiqiy yadroga ega bo‘lmagan organizmlar 
bo‘lib, ularga bakteriyalar misol bo‘ladi.
Eukariot hujayra. Eukariotlar 
(grekchadan olingan bo‘lib 
eu — 
haqiqiy,
karion — 
yadro degan ma’noni anglatadi) — hujayrasi tarkibida yadrosi bo‘lgan organizmlar eu-
kariotlar hisoblanadi. Eukariotlarga protistalar, zamburug‘lar, o‘simliklar va hayvonlar 
kiradi.

---

37
Biologiya 10
Organizmlar organik olamning qaysi guruhga kirishiga qarab ularning hujayralari 
bir biridan hajmi, shakli, o‘ziga xos tuzilishi bilan bir-biridan farq qiladi. (rasm). Bundan 
tashqari bitta organizmning har xil to‘qimalaridagi hujayralar ham bir biridan farq qila-
di. 
Eukariot hujayralar xilma-xil bo‘lishiga qaramay ularning tuzilishida o‘ziga xos 
umumiylik bor. (ris. 28, 29). 
Hujayralar somatik va jinsiy hujayralarga ham ajratiladi. So-
matik hujayralar tana hujayralari bo‘lib, ularning xromosoma yig‘indisi diploid to‘plam-
ga ega bo‘ladi. Jinsiy hujayralar tuxum va urug‘ hujayralar bo‘lib, ularning xromosoma 
yig‘indisi gaploid to‘plamga ega bo‘ladi. 
Har bir eukariot hujayra 3 ta asosiy tarkibiy qismdan: hujayra qobig‘i, sitoplazma va 
organoidlardan iborat.
Elektron mikroskop orqali olib borilgan tekshirishlar zamburug’lar, o’simliklarning 
hujayrasida qalin va hayvonlar hujayrasida yupqa tashqi qobiq borligini aniqlash imkonini 
berdi. Bu qobiq, hujayraning tashqi membranasi deb ataladi (lotincha “membrana”-
qobiq, parda). Hujayra qobig’i hujayrani tashqi muhit va boshqa hujayralar bilan 
bog’lab turishni ta’minlaydi.Shuningdek u himoya,to’siq, moddalarni tanlab o’tkazish, 
retseptorlik vazifasini ham bajaradi. Hujayra qobig’ining asosiy qismini plazmatik 
membrana tashkil etadi. Hayvon hujayralarining qobig’i juda yupqa va elastik bo’ladi. 
Shu sababli u tayanch vazifasini bajara olmaydi. Hayvon hujayrasi membranasini tashqi 
yuzasida glikoprotein kompleksi joylashadi va glikokaliks deb ataladi. Glikokaliksda ko’p 
miqdorda retseptorlar bo’lgani uchun hujayraning tashqi muhit va boshqa hujayralar 
bilan o’zaro munosabatini ta’minlaydi. 

---

38
Biologiya 10
O’simlik hujayrasining qobig’i qalin bo’lib, u asosan sellyulozadan iborat. O’simlik hu-
jayrasining qobig’i tayanch vazifasini bajaradi. Plazmatik membrana barcha hujayralar 
uchun universal bo’lgan – biologik membranadir. Hozirgi vaqtda membrananing suyuq 
mozaika modeli qabul qilingan. Bu modelga ko’ra membranalar ikki qavat lipid, ularning 
ichki va tashqi tomonidan har xil chuqurlikga botib kirgan oqsil molekulalaridan iborat.