|
Populatsiya genofondining o‘zgarishiga olib keladigan jarayonlarga:
mutatsiya, genlar drey�i, populyatsiya to’lqini, alohidalanish kabilarni kiritish mumkin.
Irsiy materialni o’zgarishiga m
utatsiya
deyiladi. Bir necha millionlab individlardan
tashkil topgan populatsiyalar genofondidagi har bir gen avlodlarda mutatsiyalarga
uchrashi mumkin. Bu mutatsiyalar kombinativ o‘zgaruvchanlik tufayli nasldan naslga
beriladi. Ko‘pchilik mutatsiyalar retsessiv bo‘lgani uchun geterozigotalar fenotipida
namoyon bo‘lmaydi, aksincha yashirin saqlanadi. Mutatsiya evolutsion jarayonlar uchun
material bo‘lib xizmat qiladi.
Irsiyatning moddiy asoslarini o’zgarishiga qarab mutatsiyalar
gen, xromosoma,
genom va sitoplazmatik xillarga bo‘linadi. Mutatsiyalarning ko‘pchiligi zararli bo‘ladi
va tabiiy tanlanish orqali bartaraf etiladi. Ayrim mutatsiyalar organizm uchun shu
konkret sharoitda foydali bo‘lishi mumkin. Bunday mutatsiyalar organizmlarning
ko‘payishi orqali kelgusi bo‘g‘inlariga beriladi va nasldan naslga o‘tgan sari populatsiya
individlarida to‘plana boradi. Mutatsion o‘zgaruvchanlik uzoq vaqt davomida tabiiy
tanlanish natijasida mustahkamlanib boradi va populatsiya genofondini o‘zgartiradi.
Genlar dreyfi
– genetik-avtomatik jarayonlar – bir necha avlodlar davomida
gen allellarining populatsiyada uchrash ehtimolining tasodifiy oʻzgarishi ya’ni
populatsiyalardagi individlar orasida tasodifiy kombinativ o‘zgaruvchanlikning yuzaga
kelishi. Kichik populatsiyada ayrim individlar o‘zining genotipidan qat’i nazar, tasodifiy
sabablarga ko‘ra avlod qoldirishi yoki qoldirmasligi mumkin. Ko‘payish davrida hosil
bo‘ladigan gametalarning hammasi ham zigota hosil qilishda ishtirok etmasligi orqali bu
hodisaning mexanizmini tushunish mumkin. Bu esa populatsiyada u yoki bu allellarning
uchrash chastotasi (takrorlanish tezligi)ni o‘zgartiradi.
Tasodifiy ravishda genlar chastotalarining oʻzgarishi tufayli ayrim allellarning
saqlanib qolishi, boshqasining yoʻqolishi roʻy beradi. Genlarning tasodifiy dreyfi
natijasida, bir xil sharoitda yashayotgan, genetik jihatdan o‘xshash bo‘lgan populatsiyalar
asta-sekin o‘zining ayrim allellarini yo‘qotib boradi va populatsiyaning genetik
strukturasi o‘zgaradi.
Genlar dreyfi amerikalik genetik S. Rayt tomonidan o‘rganilgan. U bir necha
169
Biologiya 10
oziqli probirkaga A geni bo‘yicha geterozigota bo‘lgan ikkitadan erkak va urg‘ochi
drozofilalarni joylashtirib, ularning nasllari ustida kuzatish o‘tkazdi. Bir necha
bo‘g‘indan so‘ng probirkalardagi drozofilalar tekshirilganda, ba’zi populatsiyada faqat
mutant gomozigota borligi, boshqa populatsiya tarkibida u tamoman uchramasligi,
uchinchilarida esa dominant hamda retsessiv allel formalar borligi aniqlandi ( -rasm).
Demak, genlar dreyfi populatsiya genofondining o‘zgarishiga olib keladi. Genlar
dreyfi tabiiy ofatlar (oʻrmonlarning yonishi, suv toshqini), zararkunandalarning keng
tarqalishi va boshqa hodisalar natijasida populatsiya individlari soni keskin kamayib
ketganida aniq namoyon boʻladi.
-rasm.Genlar dreyfi (S.Rayt tajribasi)
-rasm. Populyatsiya to’lqini
Populatsiya to‘lqini
populatsiyani tashkil etgan individlar sonining davriy o‘zgarib
turish hodisasidir. Ob-havo qulay bo‘lgan yillari ayrim hayvon, o‘simlik turiga kiruvchi
organizmlarning ko‘payib ketishi, hayot uchun noqulay bo‘lgan yillarda esa keskin
kamayib ketadi. Bahorda yog‘in-sochin ko‘p bo‘lgan yillarda bir yillik, ko‘p yillik o‘t
o‘simliklar: boychechak, yaltirbosh, qo‘ng‘irbosh, qoqio‘t, ituzum avj olib o‘sib, ko‘p urug‘
beradi. Natijada ular bilan oziqlanuvchi hasharotlar, o‘txo‘r hayvonlar soni ham ko‘payib
ketishi mumkin.
Hasharotlar, o‘txo‘r hayvonlarning ko‘payishi o‘z navbatida hasharotxo‘r qushlar,
yirtqich hayvonlar sonining ham ortishiga olib keladi. Individlar sonining ortishi ular
orasida kasalliklarning tarqalishiga va individlar sonining kamayishiga sabab bo‘ladi.
Populatsiya tarkibidagi organizmlarning son jihatdan ortib ketishi yoki nihoyatda
kamayib ketishi populatsiya to‘lqini deb ataladi.
Populatsiya to‘lqini harorat, namlik, yorug‘likning mavsumiy o‘zgarishi, oziq
miqdorining ko‘p yoki oz bo‘lishi, tabiiy ofatlar tufayli yuz berishi mumkin. Populatsiya
to‘lqini natijasida ayrim individlar soni ortishi, ba’zilari sonini kamayishi kuzatiladi.
Halok bo‘lgan individlardagi genlar va ularga mos belgilar populatsiya doirasida yo‘qolib
boradi. Yashab qolgan individlarning genofondi saqlanib qoladi. Bunday voqealarning
tez-tez takrorlanishi populatsiya genofondining o‘zgari shiga sabab bo‘ladi.
Alohidalanish
. Tabiatda populatsiyalarning aralashib ketishiga geografik, biologik,
ekologik va boshqa alohidalanishlar toʻsqinlik qiladi. Alohidalanish har xil populatsiyalar
individlarining qisman yoki to‘liq chatishmasligidir.
Populatsiyalar orasida genlar oqimi bo‘lib turganda, ularda genetik farqlar
to‘planmaydi. Alohidalanish esa irsiy axborot almashinuvini to‘xtatadi va populatsiyani
yangi mustaqil genetik tuzilmaga aylantiradi. Alohidalanishning bir qancha turlari farq
qilinadi.
Geografik alohidalanish
daryolar, tog‘lar va boshqa geografik to‘siqlarning
170
Biologiya 10
paydo bo‘lishi natijasida populatsiyalarning alohidalanishidir.
Ekologik alohidalanish
esa bir turning populatsiyalari tur tarqalgan arealning
turli qismlarida turli muhitda yashashi natijasida bir-biri bilan chatishmasligiga olib
keladi.
Biologik alohidalanish
tur ichidagi individlarning jinsiy organlaridagi tafovutlar,
o‘simliklarda gulning tuzilishidagi farqlarning yuzaga kelishi natijasida organizmlarning
chatishmasligiga olib keladi.
Etologik alohidalanish
hayvonlarning xatti-harakati bilan aloqador. Ba’zi
qushlarning o‘ziga xos sayrashi, urg‘ochisini o‘ziga jalb qilishi bilan bir-biridan farq
qilishi bunga yorqin misoldir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
