Biologik xususiyatlari, ekish muddatlari usullari va meyori. Zig‘irning xalq xo‘jaligidagi ahamiyati, botanikva

G‘o‘za


Xalq xo‘jaligidagi ahamiyati. G‘o‘za - bizning respublikamizda ekiladigan eng asosiy tolali ekinlardan biri hisoblanadi va to‘qimachilik sanoatini qimmatli tola bilan ta’minlaydi. Paxta tolasidan satin, chit, trikotaj, ip va boshqa buyumlar tayyorlanadi. Podpushka yoki lintasidan qog‘ozning eng yaxshi navlari, gigroskopik paxta, kinoplyonka, sun’iy teri tayyorlashda ishlatiladi. Bioorganika insitutining olimlari tomonidan g‘o‘za o‘simligini chanog‘idan pektin moddasi sintez qilindi. Bu pektin moddasi qandolat sanoatida marmelad va shokaladlarga qo‘shiladi.
1 ts paxtadan 30-35 kg tola va 60-65 kg urug‘ olinadi. 1 kg paxta tolasidan esa 20 m chit yoki 150 ta g‘altak ip tayyorlanadi. Urug‘ida 18 dan 27% gacha yog‘ bo‘ladi, u oziq-ovqat sanoatida, margarin, konservalar va sovun pishirishda ishlatiladi.
Paxta kunjarasi 38-40% oqsil tutadi, mollar uchun eng yaxshi yem hisoblanadi va o‘g‘it sifatida ishlatiladi. Lekin 1 sutkada 2,5-3 kg dan ortiq berib bo‘lmaydi, chunki tarkibida gossipol degan zaharli modda bo‘ladi. Chigitni po‘stlog‘i qog‘oz tayyorlashda, izolatsion materiallar, etil va metil spirti tayyorlashda, maydalangan holda yem va o‘g‘it sifatida ishlatiladi. Poyasi va bargidan organik kislotalar olinadi. Umuman olganda, paxtadan 200 dan ortiq buyumlar tayyorlanar ekan.
G‘o‘za qadimiy ekinlardan biri hisoblanib, eramizdan 3 ming yil oldin Hindiston va Xitoy, 500 yil oldin Misrda ekilib kelingan. O‘rta Osiyoga IV-V asrda Xitoydan, Zakavkazega esa XIII asrda Erondan keltirilgan.
G‘o‘za juda keng tarqalgan ekin, uni 80 dan ortiq mamlakat 34 mln gektar maydonda yetishtiradi. Hindiston, AQSH, Xitoy, Braziliya va Pokistonda katta maydonlarda ekiladi.
Paxta Markaziy Osiyo respublikalarida ham ekiladi. O‘zbekistonda 1 mln. 425 min. ga maydonda paxta yetishtiriladi.
Botanik xususiyatlari. G‘o‘za gulhayrilar oilasiga (Malvaceae), Gossypium avlodiga kiradi. Bu ko‘p yillik tropik butali o‘simlik bo‘lib, balandligi 5-6 m ga yetadi. O‘rta Osiyoda bir yillik o‘simlik sifatida ekiladi. Poyasi 40 sm dan 1,5 m gacha yetadi, 7-15 yon shoxlar hosil qiladi. G‘o‘za ildizi o‘q ildiz bo‘lib, uzunligi 1,5-2,5 m va undan ham ortadi, ko‘p yon ildizchalar chiqaradi, ular 30-40 sm chuqurda joylashadi. Poyasi tik o‘sadi. G‘o‘za shoxlari o‘suv (monopodial) va hosil (simpodial) shoxlarga bo‘linadi. Monopodial shoxlar (monopodiylar) poyasining pastki qismida rivojlanadi, undan o‘tkir burchak hosil qilib chiqadi. Simpodial shoxlar (ya’ni simpodiylar) monopodial shoxlardan yuqoriroqdan chiqadi, ular o‘tmas burchak hosil qilib chiqadi. Simpodial shoxlarda gul hosil bo‘ladi va meva tugiladi.
G‘o‘za barglari bitta o‘simlikni o‘zida o‘lchami va shoxligiga ko‘ra har xil bo‘ladi. Dastlabki 2-3 ta barg tekis qirrali, yuraksimon shaklda, qolgan 3-7 tasi bo‘lma bargdan iborat bo‘ladi. O‘suv shoxlaridagi barglar har qaysi bo‘g‘im oralig‘ida, hosil shoxlaridagi esa har qaysi shona qarshisida joylashgan bo‘ladi. Gulining gultojisi yirik, beshta tojibargdan iborat bo‘ladi. Tojibarglarining rangi sariq, och sariq yoki oq. G‘o‘za asosan o‘zidan changlanadi. Kamdan-kam holda chetdan changlanadi. G‘o‘zaning guli ertalabki soatlarda ochiladi. Ertalab gultojbarglar och sariq rangda bo‘ladi, kunning ikkinchi yarmida qizarib, kechga borib so‘lib, yopilib qoladi. Kelasi kuni gultojisi binafsha rangga kirib to‘kiladi.
Mevasi yumaloq-tuxumsimon shakldagi 3-4-5 uyali ko‘sakdan iborat. Har qaysi chanog‘ida 5-11 tagacha chigitli paxta bo‘ladi. Bir dona yetilgan ko‘sak paxtasining vazni 2-3 dan 10 g gacha keladi va undan ortadi. Eng yaxshi rivojlangan g‘o‘za tupida 100 dan ortiq ochilgan ko‘sak bo‘ladi. 3-4⁰ C sovuqda ko‘saklarini ochilishi to‘xtaydi.
Urug‘i (chigiti) tuxumsimon, bo‘yi 9-12 mm gacha, eni 6-8 mm gacha bo‘ladi. 1000 dona chigitning vazni 60-125 g keladi. Paxta tolasi-20-50 mm uzunlikdagi epidermisning juda cho‘ziq hujayrasidan iborat. Tola oq, ayrim navlarida och sariq, och yashil, jigarrang yoki qo‘ng‘ir bo‘ladi. Har dona chigitda 10-15 mingtagacha tukcha hosil bo‘ladi. Paxta tolasining asosiy texnologik xususiyatlari: tolasining uzunligi, ingichkaligi, metrik nomeri, pishiqligi, uzilish uzunligi, elastikligi bilan ta’riflanadi.
Tolaning uzunligi (mm) uning eng muhim sifat ko‘rsatkichi hisoblanadi. Uzun tola eng qimmatli hisoblanib, undan juda yaxshi ingichka ip yigiriladi. Ko‘p g‘o‘za navlarida tolaning uzunligi 30-33 mm, ingichka tolali navlarida esa 38-40 mm bo‘ladi.