Biologik resurslar va ulardan oqilona foydalanish muammolari

O’simlik qoplami yog’in-sochinning asosiy qismini o’z tanalarida tutib qolganligi tufayli yuzaki eroziyaning oldini oladi, daraxtzorlar zich o’sgan daryo va soy vodiylarida surilma, sel va chuqurlama eroziya kabi hodisalarning sodir bo’lishi kamdan-kam bo’ladi. O’simlik olami, ayniqsa, tog’ yon bag’rlarida qor qoplamining erishini sekin-asta kechishiga ta’sir etadi. Tekisliklarda o’rmon va ihotazorlar shamol eroziyasining oldini oladi, yozning jazirama kunlarida soya-salqinli o’ziga xos mikroiqlim vujudga keltiradi.

Respublika tabiiy sharoitlarining turli-tumanligi, uning biologik boyliklarining ham har xil bo’lishiga ta’sir etadi. Hozirda o’simliklarning 4168 turi mavjud bo’lib, ularning 577 turi dorivor hisoblanadi. O’zbekistonning o’rmon fondi 10 mln. ga, shundan qariyb 2 mln. ga maydon o’rmon bilan qoplangan. O’rmonli yerlar tekislikda, qumli hududda 3 mln. ga, tog’ yonbag’irlarida 0,5 mln. ga dan ziyod, qayirlardagi o’rmonlar maydoni 31 ming ga, tog’ vodiylaridagi to’qay o’rmonlar maydoni 23 ming ga. Respublikamiz o’rmonlarga ancha kambag’al, mamlakat hududining 5 %ini tashkil qiladi. Avvallari, xattoki XIX asrning o’rtalariga qadar tog’ yonbag’irlarining 700-800 m balandligigacha keng bargli va mayda bargli o’rmonlar tushib kelgan.

Adirlar va past tog’lar pista va bodomzorlar bilan qoplangan edi, Zarafshon, Surxondaryo, Qashqadaryo, Zomin, Sox, Sanzar va boshqa daryolar orqali kesilgan bog’langan holda (sol qilib) o’rmon yog’ochlari oqizilgan. “Turkistanskie vedomosti” gazetasida bosilgan (V.Lim, 1996) xabariga qaraganda XIX asr oxirlarida Samarqandga har yili Panjikent va Qoratepadan keng bargli o’rmon yog’ochlarini yoqish natijasida tayyorlangan 13440 pud (1 pud-16 kg), archalarni kesib tayyorlagan 21120 pud ko’mir keltirilgan, ya’ni yiliga 16800 keng bargli va 17 ming dona archa daraxtlari kesilgan.

Tog’lardagi archazorlar, bodomzorlar, olmazorlar, olchazorlar tekislik va tog’ etaklaridagi shaharlarda yashovchi aholi tomonidan qurilish materiali, “pista” ko’mir tayyorlash uchun to’xtovsiz qirqilib turgan, tog’lardagi daryo va soy vodiylarida topilgan mis, temir rudalaridan metall olishda ko’plab daraxtlar kesib yoqilgan, shuning uchun ham tog’ yonbag’irlari va daryolar bo’ylaridagi to’qayzorlar o’rmonlarga juda ham kambag’al. Archazorlar siyrak, ba’zan katta maydonlarda archa uchramaydi, ularni asosan 1800-2000 m balandlikdan boshlab o’sishi kuzatiladi. Tekisliklarda ham qora va oq saksovul, cherkez, qandim, shuvoq, to’qayzorlardagi turang’il, jiyda, tol asosan yoqilg’i sifatida qirqilib turganligi tufayli ular endilikda siyrak uchraydi. Qashqadaryo, Zarafshon, Amudaryo, Surxondaryo, CHirchiqning to’qayzorlari XX asrga qadar asosan qirqib bo’lingan edi, faqat onda-sonda kichik maydonlarda dov-daraxtlar saqlanib qolgan.