Biologik kimyo

4.4. – rasm. Xromosoma xromatinidagi DNK ning strukturasi

Nukleosomalar yoyilishi va to`g`ri shaklga o`tishi mumkin. Yoyilgan

nukleosomalar faol xromatinga aylanib. funktsiyani strukturaga bog`liqligini bildiradi. Globulyar nukleosomalar tarkibida xromatin qancha ko`p bo`lsa, u shunchalik faollashmagan bo`ladi.

RNK ning ikkilamchi va uchlamchi strukturalari. RNK bir zanjirli molekula, shu sababli uning ikkilamchi va uchlamchi strukturalari doimiy emas. RNK ning hamma turlari DNK ning bir zanjirli nusxasiga o`xshash. Tarkibida palindromlar

saqlagan qismlaridan nusxa ko`chirilganda RNK molekulalarida shpilkalar(to`g`nog`ich) hosil bo`lishi aniqlangan.

mRNK hujayrada biokimyogar G.P.Georgiyev tomonidan kashf etilgan, o`tmishdoshi – pre-mRNK dan hosil bo`ladi. mRNK ning kodli elementi nukleotidlar tripletlari yoki kodon deb aytiladi. Har bir kodon ma’lum bir aminokislotaga mos keladi. mRNK ning ikkilamchi strukturasi egilgan zanjir

146
shaklida, uchlamchi strukturasi esa g`altakka o`ralgan ip sko`rinishida bo`lib, bunda transport oqsili – informofer alohida o`rin tutadi.
4.5. –rasm. t RNK ning ikkilamchi strukturasi

tRNK ning ikkilamchi strukturasi ―beda bargi‖ ko`rinishiga ega. Ushbu ko`rinish tRNK ichki zanjiri komplementar qismlari nukleotidlarining alohida juftlashishi oqibatida kelib chiqadi. Nukleotidlar orasida vodorod bog`lari hosil qilmaganlari tRNK qismlari halqa (petlya) shaklida yoki to`g`ri chiziqli bo`g`inlar hosil qiladi. tRNK da quyidagi struktura qismlari farq qilinadi:

0. 
   Aksteptor shoxchasi to`rtta to`g`ri joylashgan nukleotidlardan tashkil etilib, ulardan uchtasi barcha turdagi RNK larda bir xil tartibda – SSA ko`rinishiga
   

ega. Bunda adenozinning 3¹ - OH gidroksili erkin. Unga aminokislotaning

karboksil guruhi birikadi, tRNK ning ushbu qismini aktseptor deb nomlanishi ham shundan kelib chiqqan. tRNK oqsil sintezida ribosomalarga adenozinning 3¹ - OH gidroksil guruhi bilan bog`lanadigan aminokislotani yetkazib beradi.

0. 
   Antikodonli halqa odatda ettita nukleotiddan hosil bo`ladi. Har bir tRNK o`zining maxsus antikodoniga ega. Komplementarlik qoidasiga asosan tRNK ning
   

147

antikodoni mRNK kodoni bilan juftlashadi. Kodon-antikodonni o`zaro ta’siri ribosomalarda polipeptid zanjirini yig`ilishida aminokislotalarning joylashish tartibini belgilab beradi.

0. 
   Psevdouridilli halqa 7 ta nukleotiddan iborat va o`zida psevdouridil kislota qoldig`ini tutadi. Bu halqa tRNK ning ribosoma bilan bog`lanishida ishtirok etadi, deb taxmin qilinadi. Uning strukturasida pentoza N-C emas, balki C-C bog`lar orqali birikkan.
   

0. 
   Digidrouridinli yoki D-halqa odatda 8-12 ta nukleotiddan tashkil topgan bo`lib, ularning orasida digidrouridinning bir nechta qoldiqlari bor. Aminokislota o`zining transport RNK sini tanishida aminoatsil – tRNK – sintetaza bilan bog`lanishida D-halqa ishtiroki zarur deb hisoblanadi.
   

0. 
   Qo`shimcha halqa o`lchami va nukleotidlar tarkibi bo`yicha turli xil tRNK larda turlicha bo`ladi.
   

tRNK ning uchlamchi strukturasi beda bargi shaklida emas, balki bukilib buralgan shaklda bo`lib, bunda beda bargining halqali yaproqchalari qo`shimcha van-der-vaals bog`lari orqali bog`langan holda o`ralgan bo`ladi.

rRNK ni ikkilamchi strukturasi egilgan zanjir birikishidan hosil bo`lgan spiralli uchastkalar ko`rinishiga ega. rRNK ning uchlamchi strukturasi ribosoma skeletsimon tayoqcha yoki kalava shakliga ega. Uning ichki tomoniga ribosoma oqsillari tegib turadi.

148