222
223
A. I. Oparin hayotning paydo bo‘lishini tajribada o‘rganish mumkinligi
g‘oyasini birinchi bo‘lib olg‘a surdi. Darhaqiqat S. Miller (1953) tajribada
birlamchi Yer sharoitining modelini yaratdi. U qizdirilgan metan, ammiak,
vodorod va suv bug‘lariga elektr uchquni ta’sir etib asparagin, glitsin, gluta-
min aminokislotalarini sun’iy sintezladi. Bu sistemada gazlar birlamchi atmos-
ferani, elektr uchquni esa yashinni imitatsiyalaydi.
D. Oro vodorod sianid, ammiak va suvni qizdirib adeninni sintezladi.
Metan, ammiak va suv aralashmasidan ionlashtiruvchi nurlar ta’sirida riboza
va dezoksiriboza sintezlandi. Bunday tajribalar natijasi ko‘plab tadqiqotlarda
tasdiqlandi.
Evolutsiya jarayonida monomerlar biologik polimerlar (polipeptidlar,
polinukleotidlar)ga aylangan. Bu farazlar ham tajribalarda tasdiqlandi. S. Foks
aminokislotalar aralashmasini qizdirib proteinoidlar (oqsilsimon moddalar)ni
sintezladi. Keyinchalik tajribada nukleotidlar polimerlari ham sintezlandi.
A. I. Oparin fi kriga ko‘ra, oqsil molekulalari kolloid birikmalarni
hosil qilgan. Bu birikmalar suvdan ajralib turadigan koatservat tomchilari
(koatservatlar)ni hosil qiladi (lotincha
koatservus – quyqa, quyuq narsa
ma’nosini anglatadi). Koatservatlar o‘ziga suvdan har xil moddalarni biriktirib,
bir-birlaridan tobora farqlanib borgan, ularda kimyoviy reaksiyalar kuzatilgan,
keraksiz moddalar ajratilib chiqarilgan.
Koatservatlarni tirik mavjudotlar deb atash mumkin emas. Kimyoviy
evolutsiyaning so‘nggi bosqichlarida koatservatlar o‘sa boshlagan, moddalar
almashinishiga o‘xshagan belgilar paydo bo‘lgan. Koatservatlar membrana
bilan o‘rala boshlagan va ularda bo‘linish xususiyati paydo bo‘lgan deb faraz
qilinadi. Bunday koatservatlar
protobiontlar yoki
birlamchi hujayralar deb
ataladi.
Koatservatlarga o‘xshagan birikmalar A. I. Oparin va uning shogirdlari
tomonidan tajribada hosil qilingan va ularning xususiyatlari yaxshi o‘rganilgan.
Protobiontlar ham hali hayot shakli emas. Ularda asta-sekin fermentlar
(kofermentlar, xususiy fermentlar), ATFga o‘xshash birikmalar abiogen usulda
paydo bo‘la boshlagan deb faraz qilinadi.
Protobiontlarning haqiqiy hujayralarga aylanishida oqsillar va nuklein
kislotalar funksiyalarining o‘zaro muvofi qlashuvi natijasida matritsali
sintezning usuli paydo bo‘lishi katta ahamiyatga ega bo‘lgan.
Matritsali sintez jarayoni paydo bo‘lishi bilan kimyoviy evolutsiya o‘z
o‘rnini biologik evolutsiyaga bo‘shatib bergan. Hayotning rivojlanishi endi
biologik evolutsiya yo‘li bilan davom etgan.
Dastlabki tirik organizmlar – protobiontlar, geterotrof bo‘lgan, ya’ni tayyor
organik moddalar bilan oziqlangan. Atmosferada erkin kislorod bo‘lmagani
uchun hayotiy jarayonlar anaerob usulda kechgan. Abiogen sintez juda
sekin kechgani uchun organik moddalar zaxirasi kam bo‘lgan. Evolutsiya
jarayonida tabiiy tanlash ta’sirida avtotrof organizmlar kelib chiqqan. Fotosintez
xususiyatiga ega organizmlar – birlamchi ko‘k-yashil suvo‘tlarining kelib
chiqishi eng yirik aromorfozlardan biri hisoblanadi. Fotosintez atmosferani
kislorod bilan boyitadi. Fotosintezning kelib chiqishi organizmlarning abiogen
sintezlanuvchi organik moddalar uchun raqobatini susaytiradi. Fotosintez
natijasida atmosferada ozon ekranining paydo bo‘lishi ultrabinafsha nurlarining
halokatli ta’siridan organizmlarni himoya qiladi. Atmosferada erkin kislorod
paydo bo‘lishi natijasida organizmlar aerob nafas olishga o‘ta boshlagan.
Aerob nafas olish anaerob usulga nisbatan juda samarali bo‘lgani uchun
organik olamning rivojlanishi va murakkablashishi tezlashadi. Hozirgi vaqtda
anaerob organizmlar faqat kislorod yetishmaydigan sharoitlardagina mavjuddir.
Dastlabki organizmlar prokariotlar bo‘lgan, atmosferada kislorodning miqdori
ko‘paya boshlagandan keyin eukariot organizmlar paydo bo‘lgan.
Do'stlaringiz bilan baham: