Biolog 10 indd

Retrotranspozonlar – DNK ning bir bo‘lagi bo‘lib, ular tuzilishi jihatidan 
RNK-tutuvchi  viruslarni  eslatadi.  Bunday  elementlar  o‘zlaridan  teskari 
transkriptaza  yordamida  o‘z  nusxasini  sintezlab,  bu  nusxani  DNKning  boshqa 
joyiga  ko‘chib  o‘tishi  (insersiyalanishi)ni  ta’minlaydi.  Ko‘chish  davomida 
retrotranspozonlarning  eski  nusxasi  o‘z  joyida  qoladi  va  faqat  ularning 
nusxasigina ko‘chiriladi. Natijada DNK miqdor jihatdan ko‘payadi. 
Uchinchi turdagi ko‘chib yuruvchi elementlar – retropozonlar deb ataladi. 
Retropozonlar  –  ko‘chish  mexanizmi  bo‘yicha  retro transpozonlarga 
o‘xshaydi,  ya’ni  ularni  nusxalari  sintezlanib,  boshqa  joyga  ko‘chadi.  Biroq 
asosiy  farq  ular  tuzilishi  jihatidan  viruslarga  mutlaqo  o‘xshamaydi  va 
nusxa  ko‘chirish  uchun  o‘zlarida  teskari  transkriptaza  fermentiga  ega  emas. 
Bu  uch  turdagi  ko‘chib  yuruvchi  elementlar  organizmlar  genomining  ko‘p 
miqdorini  tashkil  qiladi.  O‘simliklar  genomining  qariyb  50  foizi  transpozon, 
retrotranspozon  va  retropozonlardan  tashkil  topgan.  Masalan,  makkajo‘xori  
donlarida antotsian (qizil) pigmentning paydo bo‘lib yo‘qolishi antotsian rangni 
beruvchi gen ichidagi transpozonning ko‘chishi bilan izohlanadi. 
Aniqlanishicha,  transpozonlar  va  retrotranspozonlar  bu  elementlarning 
ko‘chib  yurishini  belgilovchi  transpozaza  fermenti  yoki  nusxa  ko‘chiruvchi 
teskari  transkriptaza  fermenti  genlarini  o‘zida  tutadi  va  ko‘chib  o‘tish  uchun 
qulay  bo‘lgan  yopishqoq  uchlarga  ega.  Biroq  bunday  birliklarning  fenotipik 
namoyon bo‘lishi, ular biror funksional genga birikkanda yaqqol ko‘rinadi. 
Odatda  yashash  muhiti  keskin  o‘zgarganda  transpozonlarning  ko‘chib 
yurishi  ortadi.  Shu  sababdan  ko‘chib  yuruvchi  genetik  elementlar  ishtirokida 
gen muhandisligiga asoslangan ko‘pgina biotexnologik jarayonlar yaratilgan.