Biokimyo pmd

28-rasm.  DNK genetik axborotining RNK shakliga va spetsifik oqsil

molekulasiga o‘tkazilishi.

---

97

tezlatadi. Masalan: UDFdan poli U hosil bo‘lishi (UDF 

→ poli – U).

Bu fermentning biologik roli aniqlanmagan, lekin u genetik kodni

aniqlashda ahamiyatga egadir.

Genetik kodning xarakterli xususiyatlari quyidagilar hisoblanadi:

1. Biologik kod triplet hisoblanadi.

2. Bir aminokislota uchun bir necha kod bo‘ladi (1 dan 6 gacha

triplet). Faqatgina metionin va triptofanni kodi bitta bo‘ladi.

3. Kod uzluksiz bo‘ladi, ya’ni ularning o‘rtasida ajratish belgilari

bo‘lmaydi, shuning uchun o‘qish to‘g‘ri joydan boshlanishi kerak.

4. Kod universal xarakterga ega. Barcha tirik organizmlar uchun bir

xil aminokislotani kodlashtiradi.

5. Hammasi bo‘lib 64 ta triplet kod bo‘lib, 61tasi 20 xil

aminokislotani kodlaydi, qolgan 3tasi – UGA, UAA, UAG – ma’nosiz

(nonsens) triplet bo‘lib, birorta aminokislotani kodlashtira olmaydi. Ular

translyatsiyani chegaralash funksiyasini bajaradi, shu sababli stop-

kodonlar deb ataladi.

Komplementarlik prinsipi nukleotidlar uchun xarakterli hisoblanadi,

lekin nukleotidlar va aminokislotalar o‘zaro komplementar bo‘la

olmaydi. Shuning uchun aminokislotalar kodonlar yordamida polipeptid

zanjirga to‘g‘ridan-to‘g‘ri birika olmaydi. Aminokislotalarni

mRNKning ma’lum uchastkasiga biriktirish «adaptor»lar yordamida

yuzaga kelishi tRNK ochilishiga qadar ma’lum edi.

Krik 1958-yilda tRNKning adaptorlik roli haqidagi taxminni o‘rtaga

tashladi. Aminokislota tRNKga birikib, o‘zining triplet kodi bilan

birikish xossasiga ega bo‘ladi.

tRNK molekulasida aminokislotani bog‘lovchi akseptor qism bor.

Bundan tashqari modifikatsiyaga uchragan nukleotid asoslarini tutuvchi

antikodon uchastkasi ham bor. Antikodon kodonga komplementar triplet

tutadi. Bu triplet mRNKdagi komplementar kodon bilan spetsifik

vodorod bog‘lari hosil bo‘lishini ta’minlaydi. Shuning uchun transport

qilinayotgan aminokislota sintezlanayotgan polipeptid zanjirda to‘g‘ri

holatni egallaydi. Bir aminokislota uchun bir necha tRNK bo‘lishi

mumkin va ular izoakseptor tRNKlar deb ataladi. Hozirgi vaqtda 60 xil

tRNK ochilgan, ko‘pchilik tRNKlarni molyar og‘irligi 24000-29000.

O‘z molekulasida 75 dan 85 tagacha nukleotid saqlaydi, ulardan 8 va

undan ko‘prog‘i modifikatsiyalangan asoslardir. Barcha tRNKlarni

uchlamchi strukturasi bir-biriga juda o‘xshash. Barcha ochilgan

tRNKlarning birlamchi strukturasi aniqlangan.

---

98