Biokimyo pmd

Ribosomalar

Ma’lumki, tirik organizmlar hujayralarning strukturasiga qarab 2

guruhga – prokariot va eukariotlarga bo‘linadilar. Prokariotlar

membrana bilan o‘ralgan yadro va mitoxondriya yoki xloroplastlarni

saqlamaydi; ular asosan mikroorganizmlar uchun xosdir. Hayvon va

o‘simliklar, shuningdek, qo‘ziqorinlar, membrana bilan o‘ralgan yadro,

shuningdek mitoxondriya (ba’zi hollarda xloroplastlar ham) va boshqa

hujayra organellalarini saqlaydi.

Ikkala tur hujayralarda ribosomalar bo‘ladi, eukariot ribosomalari

(molyar og‘irligi 4,2·10

6 

) katta o‘lchamli (diametri 23 nm), prokariot

ribosomalariga (molyar og‘irligi 2,5·10

6

,diametri 8 nm) nisbatan.

Odatda, ribosomalarni sentrifugada sedimentatsiya qilish tezligi bilan

xarakterlanadi, ular Svedberg birliklarida S-konstanta sedimentatsiyasi

bilan belgilanadi. S kattaligi nafaqat bo‘lakchalar o‘lchamiga, balki

ularning shakli va solishtirma og‘irligiga bog‘liqdir, chunki u o‘lchamiga

proporsional emasdir. Ribosomalar soni mikrob hujayralarda taxminan

10

4

, prokariotlarda  esa – 10

5

.

Kimyoviy tuzilishi jihatidan ribosomalar nukleoproteinlar bo‘lib,

RNK va oqsildan tarkib topgan 80 S ribosoma ularni teng miqdorda

saqlaydi hamda prokariotlarni 70 S ribosomasida RNK va oqsilni

miqdori 65 va 35%ni tashkil etadi. RNK ribosomasini ribosamal RNK

deb ataladi va rRNK deb belgilanadi. 80 va 70 S ribosomalar 2 ta

subbirliklardan iborat bo‘lib, ularni elektron mikrosko‘pda yoki Mg

+2

ionlarini past konsentratsiyali eritmalari bilan ishlov bergandan keyin

ko‘rish mumkin. Bunday sharoitlarda ribosomalar subbirliklarga

dissotsiatsiyalanadi. Ular bir-biridan ultratsentrifuga yordamida

ajratilishi mumkin. Subbirliklarni biri o‘lchami bo‘yicha ikkinchisiga

nisbatan 2 marta kattadir. 70 S ribosoma subbirliklarini S kattaligi 50 S

va 30 S ga teng, 80 S ribosomalarda u 60 S va 40 S dir. E. Coli da katta

va kichik subbirliklar 34 va 21 tadan oqsil, 23 S va 5 S bo‘lgan 2

---

94

molekula rRNKni katta subbirlikda va 16 S rRNKni kichik subbirlikda

saqlaydi. Ribosomal oqsillar nafaqat ajratilgan, balki sekvenirlangan

hamdir. Molekulyar og‘irligini turliligi bilan farqlanadi (6000 dan 75000

gacha). Barcha 55 bakterial ribosomal oqsillar polipeptid sintezida

ferment yoki uni komponentlari sifatida qatnashadilar, lekin ularning

ko‘pchiligini  bajaradigan vazifasi aniqlanmagan. 23 S va 5 S RNKlar

3200 va 120 tadan nukleotid saqlaydi, 16 S RNKda esa 1540 nukleotid

mavjuddir. Eukariot hujayra ribosoma subbirliklari tuzilishi juda

murakkab, ular tarkibida 4 xil rRNK va 70 xildan ortiq oqsillar ikkala

subbirligida bo‘lib, katta subbirlik (60 S) 3 ta turli rRNKlar saqlaydi:

28 S (4700 nukleotid), 5,8 S (160 nukleotid) va 5 S (120 nukleotid),

hamda 49 xil oqsil bo‘ladi. Kichik subbirlik (40 S) faqat 1ta molekula

18 S rRNK va 33 ga yaqin oqsil saqlaydi. Eukariotik ribosomalar tarkibiy

qismlari biologik vazifalari polipeptid zanjir sintezi bilan bog‘liq bo‘lib,

lekin ularni aniq vazifalari yetarli darajada yoritilmagan.

Ma’lumki, yadroda DNK yuzasida sintezlanuvchi umumiy bo‘lgan

barcha tur RNKlar o‘tmishdoshidan rRNK hosil bo‘ladi. Ribosomal

oqsillar sitoplazmada hosil bo‘lib, keyin yadrogacha o‘tkaziladi, u yerda

ribosomal bo‘lakchalar oqsillar va tegishli rRNKlarni o‘z-o‘zidan

birikishi natijasida hosil bo‘ladi. Birlashgan subbirliklar birgalikda yoki

alohida yadro membranasi teshiklari orqali sitoplazmaga o‘tkaziladi.

U yerda oqsil sintezida bevosita ishtirok etadigan ribosomalar mRNK

bilan polisoma yoki poliribosoma hosil qiladi.