Biokimyo pmd

90-rasm.  Kortizol sekretsiyasining idora etilishi

Kortikotropin 39 ta aminokislota qoldig‘idan tuzilgan peptidli

gormondir. U qonga tushib, buyrak usti bezlari po‘stloq qismi hujayralari

membranalarining maxsus retseptorlari bilan bog‘lanadi va

glyukokortikosteroidlar sintezida qatnashadigan fermentlarni

adenilatsiklaza sistemasi orqali faollashtiradi.

Buyrak usti bezlarining steroid gormonlar ishlab chiqaradigan

hujayralarida bir talay lipid tomchilari bo‘ladi. Bularning asosiy tarkibiy

qismi oleilxolesterindir. Xolesterin o‘z navbatida kortizol o‘tmishdoshi

bo‘lib xizmat qiladi.

Odam buyrak usti bezida bir kecha-kunduz davomida 10 mg atrofida

kortizol hosil bo lib, qonga chiqib turadi.

Glyukoneogenez tezligi odamda soatiga 0dan 3-4g gacha (bir kecha-

kunduzda 80 g atrofida) o‘zgarib turishi mumkin. Uglevodlarga boy

ovqat iste’mol qilgandan keyingi dastlabki soatlarda bu tezlik past

bo‘ladi, jigardagi glikogen zaxiralari tugab borgan sari ortadi. Bir necha

soat davom etgan ochlik paytida eng yuqori darajaga yetadi.

Yuqorida ko‘rib chiqilgan uchta gormon  insulin, glyukagon va

kortizol  moddalar almashinuvini to‘qimalarda uglevodlar, yog‘lar va

oqsillar to‘plab borishdan ovqatni hazm qilish davri tugab, ochlik davri

boshlanganida (hatto qisqa muddatli ochlikda) ulardan foydalanishga

---

345

o‘tkazadi. Yana bitta gormon  adrenalin  jismoniy ish davrida va stress

holatlarida glikogen bilan yog‘larning tezdan safarbar bo‘lishini

ta’minlaydi. Korsatib o‘tilgan gormonlar asosan energiya almashinuvini

uglevodlar bilan yog‘larni zaxira qilib to‘plash va safarbar qilib borishni,

uglevod, yog‘lar va aminokislotalar katabolizmini idora etib boradi.

Biroq moddalar almashinuvi boshqa ko‘pgina gormonlarga ham

bog‘liq. Jumladan, somatotropin (o‘sish gormoni) jigarda oqsil

gormonlar somatomedinlar hosil bo‘lishini tezlashtiradi. Bular xuddi

insulinga o‘xshab muskul va yog‘ hujayralarga glyukoza otishini

kuchaytiradi-yu, lekin undan farq qilib, jigardagi glyukoneogenezni

susaytirmasdan, balki faollashtiradi. Bundan tashqari, somatotropin

insulin bilan glyukagon sekretsiyasini kuchaytiradi, somatostatin esa

bu jarayonni pasaytiradi. Androgenlar va tiroksin oqsillar sintezi bilan

glyukozaning oksidlanish tezligini oshiradi. Hozir birma-bir aytib

o‘tilgan gormonlarning asosiy funksiyasi, aftidan, o‘sish va morfogenez

bilan aloqador bo‘lgan anabolik jarayonlarni idora etishdan iboratdir.

Ularning uglevodlar, yog‘lar va aminokislotalar energetik almashinuviga

ko‘rsatadigan ta’siri esa ikkilamchi bo‘lib hisoblanadi.