Biokimyo pmd

Nuklein kislotalarning birlamchi strukturasi

DNK tuzilishining o‘ziga xos xususiyatlarini tushunish uchun

birinchi marotaba E. Chargaff (1949-y.) tomonidan aniqlangan va

keyinchalik «Chargaff qoidalari», deb nomlangan azot asoslari

miqdoriy saqlanishi haqidagi qonuniyatlar muhim ahamiyatga egadir.

Turli manba’lardan ajratilib, tozalangan DNK tarkibi tekshirilganda

quyidagilar aniqlandi.

1.

Purin va pirimidinlar molyar qismi tengdir:

A+G=S+T    yoki    A+G\S+T=1

2.

Adenin va sitozinning miqdori guanin va timinning miqdoriga

tengdir:

A+S=G+T   yoki     A+S\G+T=1

3.

Adenin miqdori timin miqdoriga teng, guanin miqdori esa

sitozin miqdoriga teng:

A=T   va   G=S; A\T=1;     G\S=1

4.

Bundan tashqari spetsifiklik koeffitsiyenti o‘ziga xos bo‘lib,

u G+S\A+T nisbati bilan belgilanadi. Hayvonlar va ko‘pchilik

o‘simliklar uchun koeffitsiyent 1 dan past (0,54-0,94),

mikroorganizmlar uchun esa 0,45-2,57 oralig‘idadir.

A.N. Belozerskiy va uning o‘quvchilari olgan natijalarga asosan

tabiatda AT-tur DNK (xordali va umurtqasiz hayvonlarda, yuqori

o‘simliklarda, ba’zi bakteriya, zamburug‘li organizmlarda) va GS-

---

67

tur DNK (aktinomitsetlar, ba’zi bakteriya va viruslar)  mavjudligi

ko‘rsatilgan.

Monomer molekulalar nuklein kislotalarning strukturali birligi

hisoblanadi va ular mononukleotidlar deb ataladi. Demak, nuklein

kislotalar polinukleotidlardir. Mononukleotidlar uchta spetsifik

komponentlardan tarkib topgan:  azot asosi, uglevod, fosfat kislota,

bunda uglevod o‘rta o‘rinni egallaydi. Azot asosini uglevod bilan hosil

qilgan birikmasi nukleozid deb ataladi, mononukleotiddan ishqor yoki

spetsifik ferment – nukleotidaza ta’sir etishi natijasida gidrolitik yo‘l

bilan hosil bo‘ladi.

Nuklein kislotalar molekulalaridagi mononukleotid murakkab efir

bog‘i bilan birikkandir. Bu bog‘ bir mononukleotidlarning fosfat qoldig‘i

bilan boshqa mononukleotid pentoza qoldig‘ining 3-gidroksil guruhidan

hosil bo‘lgan (3’,5’-fosfodiefir bog‘) (13-rasm).

Shunday qilib, nuklein kislotalar nukleozidmonofosfatlarning

chiziqli polimerlari – polinukleotidlardir. Polinukleotidning uchlari

tuzilishi jihatidan bir-biridan farq qiladi: bir uchida erkin 5-fosfat guruhi

(5-uchi) bo‘lsa, ikkinchi uchida erkin 3-OH-guruh (3-uchi) bo‘ladi.

Turli nuklein kislotalar molekulasidagi mononukleotid

qoldiqlarining soni, nukleotid tarkibi va nukleotid qoldiqlarining

navbatlashib borish tartibi bilan bir-biridan farq qiladi (aslida asoslarning

navbatlashib borish tartibi bilan, chunki barcha monomerlarning

pentozofosfat qismlari bir xil bo‘ladi). Nuklein kislotalarning birlamchi

strukturasini qisqacha tasvirlash uchun bir harfli nukleozidlar

simvollaridan foydalaniladi: A-adenozin, G-guanozin, S-sitidin, U-

uridin, T-timidin.

Masalan, RNK ning birlamchi strukturasi mana bunday yozuv tarzida

ifodalanishi mumkin:

A - U - A - A - G – U - C - C – C – U - A

DNK strukturasining yozuvi «d» (dezoksi) old qo‘shimchasi bilan

belgilanadi:

d (G –G – S – A – T – A – T – T – G -S-…)

Ana shunday yozuvda chap tomonda 5-uchi, o‘ng tomonda 3

1

-uchi

bo‘ladi, deb mo‘ljallaniladi. Ba’zan polinukleotidlarni bunga qarama-

qarshi tarzda yozishga to‘g‘ri keladi. Bu holda  adashmaslik uchun

qo‘shimcha prefikslar qo‘yiladi: (5

1

→3

1

) A-U-A-A-G-…- bu o‘rinda

5

1

-uchi chap tomonda;  yoki (3

1

→5

1

) G-A-A-U-A…-5- uchi o‘ngda

bo‘ladi.

---

68