Biokimyo pmd

Kislorod va uglerod dioksidining tashilishi

Kislorodni o‘pkadan to‘qimalarga, CO

2

 ni to‘qimalardan o‘pkaga

qon oqimi orqali tashilishini ta’minlovchi kuchlari ular

konsentratsiyalari gradiyentining qon bilan alveolalar va to‘qima

suyuqligi o‘rtasidagi farqidir. Alveolalar havosida O

2

 parsial bosimi

---

371

100 mm ga teng (simob ustun hisobida). Hujayralararo suyuqlikda bu

ko‘rsatgich 35 mm ga teng.

29-jadval

Organizmda kislorod va uglerod dioksidi konsentratsiyalarining farqi

gradiyenti

Havo, organizm            Parsial bosimi, sim.us.mm  Gemoglobinni O

2

 bilan

    suyuqligi                        O

2

     CO

2

               to‘yinish darajasi

Atmosfera havosi             157                0,3                           —

Alveolalar havosi             100                40                            —

Arterial qon                       93

     40                            97

Hujayralararo suyuqlik        35                 50                           —

Venoz qon

                    40                 46                          64

102-rasm.

  Gemoglobindagi allosferik effektorlar

Organizmda CO

2

ni bir qismi qonda erigan holda, bir qismi

gemoglobinga birikib, karbgemoglobin holda, asosiy qismi esa KHCO

3

holatida o‘pkaga tashib keltiriladi (102-rasm). Kislorodni qondan

---

372

to‘qima suyuqligiga o‘tilishida ularni konsentratsiyalar gradiyentidan

tashqari hujayralardan qo‘shimcha miqdorda qonga o‘tgan CO

2

 ham

rol o‘ynaydi. Karbonat angidrid gemoglobinning kislorodga yaqinligini

kamaytiradi. Bu hodisada eritrotsitga kirgan CO

2 

undagi H

2

O bilan

karboangidraza fermenti ta’sirida H

2

CO

3

 ga aylanishi bilan bog‘liq

bo‘lib, H

2

CO

3

 kuchsiz turg‘un kislota bo‘lmaganligi uchun u H

+

 + HCO

3

-

ionlariga parchalanadi. Hosil bo‘lgan H

+

 protonlar gemoglobinni oqsilli

qismidagi ba’zi kislotali guruhlariga birikadi, bu jarayon

oksigemoglobinni kislorodga yaqinligini pasaytiradi. Buning natijasida

oksigemoglobinni kislorodi undan ajralib, to‘qimalarga o‘tadi.

Ana shu 65 mm ni tashkil etuvchi farq kislorodni alveolalardan

qonga va qondan to‘qimalarga o‘tishini ta’minlovchi omil hisoblanadi.

Mitoxondriyalarda kislorod sarflanib suvga aylanib turadi, shu bois

mitoxondriyalar hujayrada go‘yo kislorod vakuumini hosil qiladi va

eritrotsitlar vositasida havodan olingan kislorod go‘yo shu «vakuum»ga

so‘rilib turadi.

Alveolalarda 97% kislorod bilan to‘yingan gemoglobin to‘qimalarda

dissotsiatsiyalanib, kislorodni to‘qima suyuqliklari orqali hujayralarga

beradi. Hujayralardan ajralib chiqayotgan CO

2

 oksigemoglobin

dissotsiatsiyasiga yordamchi omil bo‘ladi. To‘qimalarda CO

2

hujayralararo suyuqlikdan qonga tez diffuziyalanib o‘tadi. Eritrotsitlarda

ÑO

2 

karboangidraza ta’sirida H

2

CO

3 

ga aylanadi. Uning

dissotsiatsiyalanishi natijasida H

+

 va  HCO

3

-

 ioni hosil bo‘ladi. H

+

 protoni

gemoglobin bilan birikib O

2

 ajralib chiqishini osonlashtiradi. O‘pkada

to‘qimalarda bo‘lib o‘tadigan jarayonlarga teskari jarayon kechadi:

o‘pkada HSO

3

-

  hosil qiladi, u o‘z navbatida H

2

O va CO

2

 ga parchalanadi,

CO

2

 o‘pka alveolalariga chiqadi; HHb esa HbO

2

 ga aylanadi. Shunday

qilib, to‘qimalarda CO

2

 oksigemoglobindan O

2

 ni siqib chiqaradi,

aksincha o‘pkada O

2

 CO

2

 ni qondan alveolalarga siqib chiqaradi. Bu

hodisa Bor effekti degan nom bilan ataladi. Bor effekti to‘qimalardan

o‘pkaga 80% CO

2

 ni tashib berilishini ta’minlaydi, CO

2

 ning qolgan

qismi plazmada erigan holda hamda karbogemoglobin shaklida tashiladi:

   Hb-NH

2

 +  CO

2

   

→ 

  Hb-NH - COOH 

→

  Hb-NH

 

- COO

-

 + H

+

Bu reaksiya eritrotsitlarda, to‘qimalarda chapdan o‘ngga, o‘pkada

esa teskari yo‘nalishda boradi.

Xulosa qilib aytganda, to‘qimalarda CO

2

 oksigemoglobindan O

2 

ni,

o‘pkada esa O

2

 qondan CO

2 

ni alveolalar havosiga siqib chiqaradi. Buni

Bor effekti deyiladi.

---

373