Biokimyo pmd

Hujayra membranasidagi retseptorlar

Hujayra tashqi membranasining asosiy vazifasi hujayra ichki

muhitini saqlash, hujayralararo kontaktni ta’minlash. Hujayra sirtining

qurilishi va uning boshqa qo‘shni hujayralarni topib ular bilan kontakti,

hujayra faoliyatiga ta’sir etuvchi turli taassurotlarni qabul qilinishi,

avvalo, tashqi membrana tarkibiga kiradigan glikoproteidlar bilan

bog‘liq. Ular oqsil va D-glyukoza, D-galaktoza, D-mannoza, L-fruktoza,

N-atsetil-D-galaktazamin, N-atsetil-D-glyukozamin, L-arabinoza, D-

ksiloza, N-atsetil neyramin kislotalardan tarkib topgan. Hujayra

membranasiga xos funksiyalarni bajaruvchi glikoproteidlar o‘zaro

uglevod qismining tarkibi va tuzilishi jihatidan farq qiladi.

Membrananing barcha funksiyalari, shuningdek, ABO guruh

spetsifikligi, organizmga yot bo‘lgan hujayralarni tanib oluvchi to‘qima

antigenlari, organizmga tushgan turli ksenobiotiklar yoki organizmning

o‘ziga mansub turli gormonlar va boshqa birikmalarni ushlab oluvchi

maxsus retseptorlar hammasi uglevod kompanentining tarkibi va

tuzilishi jihatidan farq qiluvchi maxsus glikoproteinlar guruhiga

mansubdir. Ularning tarkibiga kiruvchi monosaxarid komponentlari

ma’lum tartibda joylashgan va bunday qurilish Goldji apparatidagi

glikozil-transferaza faoliyati bilan bog‘liq. Shuning uchun glikozil-

transferazalar sintezini boshqaruvchi genlarning birontasida sodir

bo‘ladigan mutatsiya membrana funksiyasining tug‘ma buzilishi bilan

bog‘liq bo‘lgan turli xastaliklar kuzatiladi. Masalan: tungi

gemoglobinuriya kasalligi biologik membranalar tug‘ma

patologiyasining bir ko‘rinishidir. Membrananing orttirilgan kasalliklari

ham ko‘p va xilma-xil. Hujayra membranasini jarohatlovchi eng kuchli

omillardan biri erkin radikallar bo‘lib, ular organizmda ko‘proq

ionlashtiruvchi yoki ultrafiolet nurlar hamda sun’iy polimerlar ta’sirida

ko‘p hosil bo‘ladi. Erkin radikallar patogen ta’siri ularning atomi

qurilishi bilan bog‘liq. Odatda kimyoviy moddalar orbitasida juft

elektronlar mavjud, erkin radikallar tashqi orbitasida birgina elektron

---

181

joylashgan. Erkin radikallar bo‘lmish OH

%

, H

%

 va HOO

%

 nurlanish

ta’sirida suvdan hosil bo‘ladilar. Bu radikallarning asosiy manba’laridan

biri kislorod bo‘lib, u odatdagi O=O o‘rniga O

%

-O

%

 shakliga o‘tadi va

membrana patologiyasiga ko‘proq uning suvda eruvchanligi sabab

bo‘ladi. Hujayra membranasi qutbsiz muhitni tashkil etadi va bunday

muhitda kislorod 7-8 marta qutbli muhitga qaraganda yaxshiroq eriydi.

Shuning uchun ham aromatik aminokislotalar, o‘ta to‘yinmagan, yog‘

kislotalarning oksidlanib jarohatlanishi membranalarda kuzatiladi. Bu

birikmalar o‘zidan vodorodni erkin radikalga beradi va o‘zi

deformatsiyalanadi.

To‘yinmagan yog‘ kislotalari molekulasidagi qo‘shbog‘ yaqinida

joylashgan vodorod uglerod atomi bilan bo‘sh darajada bog‘langan

bo‘lib, uni «allel» vodorod, u birikkan uglerod esa a-metilenli uglerod,

deb nomlanadi. «Allel» vodorodlar nisbatan faol atomlar bo‘lib, muhitda

oz miqdorda bo‘lsada, oksidant mavjud bo‘lsa bu vodorod osongina

uning molekulasiga o‘tadi, natijada a-metilen uglerodini tutuvchi

radikallar markazi hosil bo‘ladi, u o‘ta faol bo‘lib osongina

«pergidroksi» radikalga o‘tadi.

Shu tarzda «gidroperoksi» guruhlar yog‘ kislotalari molekulasidagi

a-metilen uglerodlariga birikadi, natijada membranalar strukturasi va

funksiyasining buzilishiga sababchi bo‘lgan reaksiyalar zanjiri sodir

bo‘ladi. Lipidlarning perekis oksidlanishi, deb ana shunga aytiladi.

Vitamin E, ubixinon, sulfgidril guruh tutuvchi oqsillar erkin radikallarni

o‘ziga biriktiruvchi va perekis birikmalarni zararsizlanishi tufayli ular

antioksidantlar deb yuritiladilar. Negaki, ular organizmda erkin

radikallar miqdorini kamaytiradi.

Masalan: alkogol intoksikatsiyasi natijasida yuzaga keladigan jigar

xastaligining antioksidantlar: tokoferol, askorbin kislota, pirozollar

yordamida oldini olish mumkin. Chunki bu kasallik gepatotsitlar

membranasida alkogol ta’sirida perekis oksidlanishining kuchayishi

oqibatida yuzaga keladi. Turli xil stress chaqiruvchi omillar,

ksenobiotiklar, infeksion omillar, zaharli moddalar ta’sirida kelib

chiqadigan va boshqa turli patologik holatlarda organizmda perekis

oksidlanish jarayoni kuchayishi va qonda malondialdegidlarning

ko‘payib ketishi kuzatiladi. Ularni klinikalarda davolash jarayonida

asosiy davolovchi omillar bilan birga turli xil antioksidantlardan

foydalanish yaxshi natijalar beradi. Ammo uning o‘rni Golji apparatida

sintezlangan membrana hisobiga tiklanib turadi.

---