«Биохилма-хилликни сақлаш ва ривожлантириш» Республика илмий-амалий анжумани

«Биохилма-хилликни сақлаш ва ривожлантириш» Республика онлайн илмий-амалий анжумани
Гулистон 2020 й. 17-18 апрель
278 
кўплиги йиллар давомида кўлда чўкма ҳолида жуда кўп миқдорда лой ва 
чиринди йиғилишига олиб келади. Чўкиндининг миқдори кўлга қуйиладиган 
сув таркибидаги лойқага ҳажмига, унинг сифати эса лойнинг кимёвий таркиби 
ва кўлдаги гидробионтларнинг турлар хилма-хиллигига боғлиқ. Лой ва 
гидробионтлар орасидаги содир бўладиган модда алмашинуви натижасида кўл 
тубида ўзига хос сапропель 
(сапропель грекча
“сапрос”-чиринди ва “пелос”-
лойқа, балчиқ сўзларидан олинган бўлиб, чучук сув ҳавзалари тубидаги чўкма) 
шаклланишига олиб келади. 
Ўзбекистонда бугунги кунга қадар кўлларни тозалаш ва улардан олинган 
балчиқдан фойдаланиш йўлга қўйилмаган. Бизнингча, бу ҳолат кўлларнинг 
фойдали иш коэффициентини пасайишига, яъни кўлдаги гидроиншоотларнинг 
эксплуатация муддатининг қисқаришига, иш самарадорлигини пасайишига, сув 
омборларида сув сиғимининг камайишига сабаб бўлади. Кўллар тубида органик 
қолдиқларнинг кўп миқдорда йиғилиши ва уларнинг чириши сувнинг кимёвий 
таркибини ўзгартириши билан бир қаторда, ундаги кислороднинг камайишига 
олиб келиши ва оқибатда кўлларда балиқчиликни ривожлантиришга салбий 
таъсир кўрсатиши мумкин. 
Ўзбекистон Республикаси Сув хўжалиги вазирлигидан олинган 
маълумотларга қараганда, сув омборлари лойиҳалаштириш жараёнида унинг 
тубига лойқа чўкиндилари йиғилиши ҳисобга олинади ва шу асосда сув 
омборлари 100-150 йил давомида фойдаланиш учун мўлжалланади. Тўдакўл 
сув омборида эса ҳар йили 2-3 млн. м
3
лойқа йиғилади. 
Ўзбекистонда аграр соҳанинг мамлакат иқтисодиётидаги улушининг 
юқорилигини, аҳолининг асосий қисмини қишлоқ хўжалиги билан 
шуғулланишини ҳамда балиқчиликни ривожлантиришга катта эътибор 
қаратилаётганлигини ва исталган жойда янги кўл барпо этишнинг имкони 
чекланганлигини инобатга олганда, республикамиздаги мавжуд кўлларни 
лойиҳалаштиришда улардан 100-150 йилгача эмас, балки истиқболда улардан 
узоқ муддатда фойдаланишни йўлга қўйиш ва уларни чўкмадан тозалаш 
масалалари долзарб аҳамият касб этади. Маълумки, кўлларни тозалаш, 
уларнинг гидротехник ҳолатини яхшилаш катта куч ва маблағ талаб этади. 
Шундай бўлишига қарамасдан, юқоридагиларни ҳамда кўл тубида йиғиладиган 
сапропелдан турли мақсадларда фойдаланиш имкониятлари мавжудлигини 
ҳисобга олганда бундай фаолият истиқболли саналади. 
Балчиқ қадимдан бугунги кунга қадар тиббиётда фойдаланилган бўлса, 
қадимда мисрликлар Нил дарёси лойқасини ерларни ўғитлашда, Россия ва 
бошқа давлатларда балчиқни қайта ишлаш орқали ундан ўғит сифатида 
фойдаланиш йўлга қўйилган. Балчиқнинг бу хусусияти унинг шифобахшлиги 

---