Biogeografiya kk

Azottın’ aylanısı 
Ta’biyatta azottın’ aylanısı quramalı xarakterge iye. Atmosferada N-azottın’ mug’darı 
70F quraydı ,lekin onı tikkeley organizmlerdin’ paydalanıwı qıyın, ol ximiyalıq birikpe turinde 
fiksatsiyalanıwı kerek(birigiwi).
Ta’biyatta azottın’ fiksatsiyası ha’r qıylı jol menen, vulkanlardın’ xızmetinde , atmosferadag’ı 
zaryadlardan, meteoritlerdin’ janıwınan payda boladı. A’sirese azottın’ fiksatsiyalanıwında erkin 
jasawshı mikroorganizmlerdin’, o’simlik japırag’ında, tamırında jasawshı bakteriyalar tamanınan 
koplep iske asadı. 
Erkin jasawshı bakteriyalardan, azoto bakteriyalar, bular aeroblı organizmler ha’m klostridium 
paster, bul kislorodsız anaerob organizmler, ja’rdeminde fiksatsiyalanadı. Bunın’day jol menen 

---

13 
azot fiksatsiyalang’anda ha’r bir gektarg’a jılına 5-6 kg shekem baradı. Bunnan basqada azottın’ 
fiksatsiyası topraqtag’ı ko’k-jasıl suw otları tamanınan da iske asadı. 
Azottı fiksatsiyalawshı organizmlerdin’ tu’ynegi sobıqlı o’simliklerdin’ tamırında jaylasadı. 
Sobıqlı o’simliklerdin’ tamırındag’ı tu’ynekli bakteriyalardın’ xızmetinde payda bolg’an azottın’
mug’darı jılına 350 kg\ga boladı.Bul erkin jasawshı azot fiksatsiyalawshı organizmlerge 
qarag’anda 100 ese kop degen so’z.Bakterial tu’ynekler tek o’simlik tamırında emes, al 370 ke 
jaqın o’simlik japırag’ında tabılg’an, olarda azottı fiksatsiyalaw uqıbına iye. 
Topıraqta uzliksiz eki protsess ju’redi,ammoniy ionı NH
4 
+
_( NO
-
2
)_(NO
-
3) 
nitrit nitratka shekem okislenedi.Al nitrat ha’m nitritler gaz ta’rizli (N
2
) azotqa shekem qa’lpine 
keledi, 
denitrifikatsiyalawshı 
bakteriyanın’ 
ja’rdeminde.Nitrifikatsiyalawshı 
bakteriya 
nitrozomanada tuwısının’ tu’ri ammoniy ionın nitritke shekem, al nitrobakter tuwısının’ tu’ri 
nitritti nitratka shekem okisleydi. Bul eki protsesste energiya boliniwi menen ju’redi, al bul eki 
bakteriyanın’ gruppası bul energiyanı organikalıq zattı assimiliyatsiya ushın paydalanadı.Bular 
xemoavtotroflar toparına kiredi.Al denitrifikatsiyalawshı bakteriyalar nitrat ha’m nitritlerdi O
2
kislorodtın’ deregi retinde paydalanadı. 
Ammoniy nitrit ha’m nitratlar birikpesi o’simlik organizmine o’tip organikalıq zat du’zedi, 
da’slep aminokislotalar keyin quramalı belok du’ziledi. 
Solay etip barlıq ximiyalıq elementler ha’m onın’ ionları, hasıl metallar radioaktiv ha’m 
siyrek elementler tiri organizmler quramına kiredi, basqasha aytqanda kishi biologiyalıq 
aylanısqa qatnasadı.Sog’an baylanıslı tiri organizmlerdin’ ha’zirgi zaman atmosferasın, 
gidrosferasın ha’m litosferanın’ joqarg’ı qatlamın du’ziwdegi roli ayrıqsha ekenin korsetiw 
kerek. 
Atmosferadag’ı kislorodtin’ ko’pshilik mug’darı biogenlik kelip shıg’ıwg’a iye, al onın’ az 
mug’darı fotoliz na’tiyjesinde (yag’niy jaqtılıq energiyası ja’rdeminde suwdın’ tarqalıwınan 
payda boladı). 
Jer betinde tirishiliktin’ payda bolıwı kem-kemnen ha’zirgi atmosferanın’ quramın 
qa’liplestirip, tiri organizmlerdin’ iskerligin boldıradı. 
Gidrosferadag’ı duz rejimi bul suw organizmlerinin’ xızmeti dep qarawg’a bolmaydı, sebebi 
al birinshi gezekte taw jınıslarının’ ximizmine baylanıslı, suw organizmleri gidrosferada 
kislorodlıq rejimdi retleydi. Cuwdı organikalıq ha’m mineral birikpeler menen bayıtıw suw 
organizmlerinin’ funktsiyası. 
A’sirese topıraqtın’ qa’liplesiwinde organizmlerdin’ roli joqarı. Olar topıraqta organikalıq 
zatlardı du’zip qoymastan, ol mineral zatlardı taw jınısların samal qag’ıw arqalı, organikalıq 
zatlardı tarqalıwı esabınan payda etedi. 
Organizmler-taw jınıslarının’ jeliniwinde (tarqalıwında) ku’shli faktor. Ag’ash 
o’simliklerinin’ taw jınıslarının’ jeliniwinde bosan’latıwda olardın’ tamırı u’lken mexanikalıq 
xızmet atqaradı. Taw jınısların buzıwda bakteriyalar SO
2
, organikalıq kislota, ammiak, azot 
kislotasın h.b.bo’lip shıg’aradı. 
Topıraqta organikalıq zatlardın’ du’ziliwinde haywanlardın’ roli ayrıqsha. Olar o’zinin’ 
xızmeti arqalı topıraqtı to’gin menen bayıtıp koymay, gumustın’ payda bolıwında, topıraqtın’ 
aeratsiyasın, ıg’allıg’ın arttırıwda xızmet etdi. A’sirese Ch.Darvin haywanlar xızmetinde jawın 
qurtının’ rolin bılay aytadı, «Angliyanın’ barlıq toprag’ı onın’ isheginen o’tti»-deydi. Solay etip, 
haywan, o’simlik, mikroorganizm ha’m zamarrıqlar topıraq payda bolıwg’a biologiyalıq faktor 
bolıp baslı roldi atqaradı.