Biofizika kitob yangisi 2013. doc

x
I
I
δ
−
=
l
0
eksponensial qonun bilan yuz beradi. Bu yerda 
0
I
- 
tushayotgan to’liq intensivligi 
X
I
−
- masofadagi intensivlik, 
−
δ
so’nish 
koeffisenti. So’nish koeffisiyenti bir jinsli muhit uchun quyidagiga teng.
2
2
3
16
ρλ
η
π
δ
V
=
(2.5) 
Bunda 
λ
-tovush 
to’lqin 
uzunligi, 
−
V
moddada 
tovush 
tezligi, 
−
η
yopishqoqlik koeffisenti, 
−
ρ
modda zichligi. Yuqoridagi formuladan 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

46
ko’rinadiki so’nish koeffisiyenti to’lqin uzunligi oshishi bilan kamayadi. Shu 
sababli tovushni uzoq masofaga tarqatish uchun past chastotali manbalardan 
foydalanish zarur. Kuchli so’nish bir jinsli bo’lmagan va g’ovvak jismlarda yuz 
beradi. Yumshoq to’qimalarda ham tovush tez so’nadi. (porolon). Shu sababli 
hozirgi vaqtda tovushni yomon o’tkazadigan materiallardan qurilishda keng 
qo’llanilmoqda. Quyidagi jadvalda ba’zi materiallar uchun so’nish koeffisiyenti 
keltirilgan.
2.1-jadval 
Modda
So’nish koeffisiyenti, m
-1
Suv
0,01 
Qon plazmasi 
2,0 
Qon
2,5 
Yog’ to’qimasi 
4,5 
Miya
14 
Muskul
16 
Jigar
15 
Teri
40 
Suyak
71 
Kichik to’lqin uzunlikka ega bo’lgan ultratovush havoda kuchli yutiladi, lekin 
suvda kam yutiladi. Katta yopishqoqlikka ega suyuqliklarda ham ultratovush 
yutilishi oshadi. Biologik to’qimalarda ham ultratovush intensivligi kuchli so’nadi, 
chunki bu holda strukturani bog’lovchi tolalarda ultratovush ko’p martalab qaytadi.
Faraz qilaylik, tovush nuqtaviy manba tomonidan hosil qilinayotgan bo’lsin. 
Uning quvvati N ga teng. Ushbu manbani xayolan R – radiusli sfera bilan 
o’raymiz. Agarda yutilishni e’tiborga olmasak R – sfera orqali o’tadigan energiya 
miqdori
RI
πδ
4
ga teng bo’ladi. Bunda 
−
I
sferaning birlik yuzidan o’tuvchi 
intensivlik. U holda
2
4
R
N
I
π
=
(2.6) 
Demak, sferik tovush intensivligi manbagacha bo’lgan masofa kvadratiga 
teskari proporsional ravishda kamayadi.
Shunday qilib, tovushning so’nishi uchta sababga ko’ra yuz beradi, ya’ni 
yutilish moddaning birlashmasligi tufayli sochilishi va masofaga qarab to’lqin 
sirtining kengayishi tufaylidir. Oxirgi sababni kamaytirish uchun tovushni yassi 
yuzadan tarqatishga erishish kerak. Bunday sharoit quvurlarda yuzaga keltiriladi.
Tajribalarning ko’rsatishicha to’lqin nurlagich va qabul qilgich tinch holatda 
yoki bir yo’nalishda bir xil tezlikda harakatlangandagina ularning chastotalari bir 
xilda bo’ladi, qolgan har qanday holatda 
0
ν
ν
≠
bo’ladi. Bu hodisaga Dopler effekti 
deyiladi.
Agarda manba kuzatuvchiga nisbatan harakatlansa u holda kuzatuvchi 
tomonidan qabul qilinadigan chastota
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

47
c
ϑ
ν
ν
±
=
1
0
(2.7) 
formula orqali aniqlanadi. 
Agarda kuzatuvchi manbaga nisbatan xarakatlansa, u holda kuzatuvchi qabul 
qiluvchi chastota
)
1
(
0
c
u
±
=
ν
ν
(2.8) 
Formula orqali aniqlanadi. Bunda 
i
– kuzatuvchining manbaga nisbatan 
tezligi, s – tovush tezligi. Agar to’lqin to’siqdan 
ϕ
- burchak ostida qaytsa u holda 
qaytgan to’lqin chastotasi 
ϕ
ϕ
ν
ν
ν
ν
cos
1
cos
2
0
0
c
V
c
V
A
−
=
−
=
(2.9) 
formula bilan aniqlanadi. 
A
ν
- Dopler chastotasi deyiladi. Agarda tovush 
tezligi manba tezligidan ancha yuqori bo’lsa, ya’ni S>>V u holda dopler chastotasi
ϕ
ν
ν
cos
2
0
c
V
Д
=
(2.10) 
yoki kuzatuvchi tamonidan qayd qilinadigan chastota quyidagicha aniqlanadi.
A
ν
ν
ν
±
=
0
(2.11) 
Shu formula yordamida hayvon tanasidagi aorta devoridan qaytgan to’lqin uchun 
dopler chastotasini aniqlash mumkin. Yumshoq to’qimada ultratovush tezligi 
1500m/s uning chastotasi 5MGs. Aorta devorida puls to’lqini tezligi 1m/s. To’lqin 
normal holda tushmoqda, ya’ni 
1
cos
=
ϕ
u holda
кГц
A
2
,
6
10
5
,
1
1
10
5
2
3
6
=
⋅
⋅
⋅
=
ν
Demak yurakni nurlantiruvchi Dopler chastotasi eshitish sohasiga mos kelar 
ekan.