Biofizika kitob yangisi 2013. doc

 
millivoltdir.
 
Lekin
 
ba’zi akula va qiltiqli baliqlarda bir necha yuz voltga yetishi mumkin. Ugri, 
skat kabi elektr baliqlarning borligi qadimdan ma’lum edi.
Aniqlanishicha 300 turga yaqin baliqlarda elektr organlari mavjud ekan. 
Ko’plari bu elektr razryadidan dushmaniga hamla qilishda ishlatsa, ko’plar okean 
tubida lokasiya uchun ishlatadi. Baliqlarning asosiy elektr organi, bu plastinka 
shaklidagi muskul to’qimalaridir. Masalan, ugrida bu plastinka qalinligi 10 mkm 
uzunligi 10 mm atrofida bo’ladi. Bitta plastinka kuchlanishi kichik, lekin ular 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

142
ketma – ket ulanib oshiriladi. Masalan, Janubiy Amerika suvlarida yashovchi 
ugrida 8000 tagacha plastinka bo’lib, kuchlanishi 500 voltgacha yetishi mumkin. 
Suvning o’tkazuvchanligi katta bo’lganligi sababli, bu baliq o’z zaryadi bilan ot 
yoki sigirni o’ldirishi mumkin.
Biopotensialni o’lchash uchun mikroelektrodlar kerak. Agarda organning 
hamma hujayralari bir vaqtda uyg’onsa uni bevosita usul bilan o’lchash mumkin. 
Bunday organlarga yurak, muskullar, miyalar kiradi.
Tibbiyot va veterinariyada yurak biopotensiali (EKG) to’qimalar biopotensiali 
(EMG–elektromiografiya), miya biopotensial EEG (elektroensafalografiya)da keng 
qo’llaniladi. Biopotensialni o’lchash uchun kerakli organga elektrodlarni qo’yish 
bilan aniqlanadi. Lekin klinik amaliyotda hayvon va odam tanasi sirtida hosil 
bo’ladigan kuchlanish o’lchash yordamida aniqlanadi.
Veterinariyada muskullar aktivligini tekshirish muhim rol o’ynaydi. Masalan, 
oshqozon va ichaklardagi hosil bo’ladigan biopotensiallarni o’lchash.
§ 7.6. Biologik tizimlarda o’zgarmas va o’zgaruvchan tok 
Elektr toki deb zaryadlangan zarrachalarning tashqi maydon ta’sirida bir 
tomonga tartibli harakatiga aytiladi. Bunday zarrachalarga elektronlar, musbat va 
manfiy ionlar kiradi.
Elektron o’tkazuvchanlik metallarga xos bo’lsa, eritmalar uchun ionli 
o’tkazuvchanlik xarakterlidir. Real holda esa har qanday o’tkazuvchanlikda ionlar 
ham, elektronlar ham qatnashishi mumkin.
Biologik tizimlarda sof elektron o’tkazuvchanlik bo’lmaydi. Chunki ular yo 
dielektrik yoki elektrolitlar eritmasidan iborat bo’ladi. Masalan, qon, qon plazmasi, 
to’qima suyuqliklari shularga kiradi. Qon plazmasi tarkibida 0,32% osh tuzi va 
boshqa tuzlar, 6 – 7% oqsil bor. Bunday ko’plab erkin ionlarga ega bo’lgan tizim 
solishtirma qarshiligi kichik bo’lishi kerak, lekin sitoplazmaning o’zgarmas tokka 
solishtirma qarshiligi katta, ya’ni 
3
1
÷
om.m. ko’plab to’qimalar solishtirma 
qarshiligi 
⋅
÷
100
10
kom.m atrofida bo’ladi. Bunga sabab sitoplazma tarkibiga 
elektrolitlardan tashqari yog’lar va oqsillar ham bo’lib, hujayradagi membrana ham 
elektr xossalarga katta ta’sir ko’rsatadi. Turli to’qimalar solishtirma qarshiligi 
turlichadir. Tirik obyektlarda elektr o’lchashlar olib borish ancha murakkab, 
chunki vaqt o’tishi bilan organizm fizik o’lchamlari o’zgarib turadi. Ularning 
o’zgarishiga undan tok o’tishi ham, fiziologik jarayonlar ham sabab bo’lishi 
mumkin.
Organizmdagi alohida to’qimalarda o’lchashlar olib borishda o’tkazuv-
chanlikning ion xarakterda ekanini e’tiborga olish zarur va ularda doimiy namlikni 
ta’minlash zarur. Buning uchun to’qima maxsus nam kameraga joylashtiriladi. 
Lekin bu holda hosil bo’ladigan yuza namligi hajmiy qarshilik bilan 
shuntlanganligi
sababli natija noto’g’ri bo’lishi mumkin. Shuni unutmaslik 
kerakki, har bir keyingi o’lchash oldingi o’lchash natijasiga ta’sir qilishi mumkin, 
shu sababli keyingi o’lchashlarda olingan natijalar tajriba qiymatlariga mos 
kelmasligi mumkin. Alohida hujayra elektr parametrlari o’lchash bundan ham 
murakkabdir. Hujayraga mikroelementni qo’yish unga ma’lum ta’sir ko’rsatadi va 
natijada uning elektr o’tkazuvchanligi o’zgaradi.
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

143
Doimiy tok o’tishida sitoplazmada dissosiasiya yuz beradi va u ancha katta 
bo’lsa hujayraning halokatiga olib keladi. Shu sababli hujayra yoki tirik organizm 
elektr o’tkazuvchanligini o’lchashda kichik toklardan foydalanish tavsiya qilinadi, 
lekin bu holda aniqlik darajaga kamayadi.
Ba’zi to’qimalarning solishtirma elektr qarshiligi quyidagi jadvalda 
keltirilgan.
7.2-jadval 
№
Modda