Biofizika kitob yangisi 2013. doc

§ 6.5. Tirik organizmda issiqlik balansi
 
Tirik organizm ochiq termodinamik tizim hisoblanadi. Unda haroratni doimiy 
saqlab turish uchun tashqi muhit va organizm o’rtasida issiqlik almashib turishi 
zarur. XVIII – asrda fransuz kimyogari Lavuazye tassavvuriga binoan hayot bu 
«sekin yonish» jarayonidan iborat, ya’ni nafas olishda havodagi kislorodning 
vodorod va uglerodga qo’shilish reaksiyasi tufayli energiya chiqishdan iboratdir. 
XIX asrda yashagan nemis olimi Mayer xulosalariga binoan tirik organizmdagi 
oksidlanish reaksiyasida energiya qisman issiqlikka aylanadi, bir qismi esa ishga 
sarf bo’ladi. Demak, Mayer birinchi marta termodinamikaning birinchi qonunini 
tirik organizmga qo’llash mumkinligini aytgan va shu bilan bioenergetikaga asos 
soldi.
Hamma hayotiy jarayonlar asosini organizm qabul qilgan oziq- ovqatlarning 
parchalanishi va organizmda energiyaning yuzaga kelishi, hamda issiqlik ajralishi 
tashkil qiladi. Organizm qabul qilgan va ajratgan issiqlikni taqqoslash kerak. Bu 
ishni Gess qonuniga asosan amalga oshirsa bo’ladi. Turli xil ketma-ket holatlardan 
o’tuvchi kimyoviy reaksiyadagi issiqlik effekti kimyoviy tizim boshlang’ich va 
oxirgi holatlar energiyalari farqiga bog’liqdir. Gess qonuni oziq-ovqatlar 
kalloriyaligini aniqlashda ishlatiladi. Organizmda yuz beradigan asosiy reaksiya, 
bu glyukozaning oksidlanish reaksiyasidir.
Agar 1 mol glyukozani (0,18kg) 6 mol kislorodga (134,4l) qo’shsak, u holda 
6 mol SO
2
(0,288kg) va 2870 kJ issiqlik ajraladi.
кЖ
O
H
CO
O
O
H
C
2870
6
6
6
2
2
2
6
12
6
+
+
=
+
(6.13) 
Tirik organizmda energiya almashinuvi 
6.3-jadval 
T/r 
Energiya almashinuvi turi 
Energiya almashinadigan organizm 
qismi 
1 
Kimyoviy 
energiyaning 
mexanik 
energiyaga o’tish. 
Muskul to’qimasida
2 
Kimyoviy 
energiyaning 
elektr 
energiyasiga o’tishi.
Hamma to’qimalarda 
3 
Kimyoviy 
energiyaning 
yorug’lik 
energiyasiga o’tishi.
Hashoratlar va baliqlar terisida.
4 
Yorug’lik energiyasining kimyoviy 
energiyaga o’tishi 
Ko’z to’qimasidagi fotoresep-torlarda, 
teri 
to’qimasida, 
bakteriyalarda, 
o’simlik barglarida (fotosintez) 
5 
Akustik 
to’lqinlar 
mexanik 
energiyasining elektr energiyasiga 
o’tishi.
Quloq ichidagi, Korti organida
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

120
6 
Hamma 
energiyalarning 
issiqlik 
energiyasiga o’tishida
Hamma to’qima va hujayralarda.
Demak, organizm 1l kislorod yutishda yoki 1l karbonat angidrid chiqarishda 
2870/13,34 = 21,35kj issiqlik chiqarar ekan. U holda har qanday jonzod uchun 
issiqlik chiqarishni 21,35 kj ni yutgan kislorod yoki chiqargan karbonat angidridga 
ko’paytirish yo’li bilan aniqlash mumkin.
Issiqlik mashinasidagi kabi tirik organizmda ham oziq-ovqatlarning, ya’ni 
oqsil, uglevod va yog’larning hazm bo’lishida energiya ajralib chiqadi. Bundan 
tashqari o’simliklarda birlamchi energiya manbai bo’lib quyosh energiyasi 
hisoblanadi. Shu sababli karbonad angidrid va suvda uglevodorodlar hosil bo’ladi. 
Tirik organizmda energiyaning hosil bo’lishi murakkab biokimyoviy birikmalarda 
yuz beradi. Ulardan eng asosiysi adenozintrifosfor kislotadir (ATF). Bu birikma 
molekulasi adinin organik birikma, riobaza uglerodi va uchta fosfor kislota 
qoldig’idan iborat. Bular manfiy zaryadlangan bo’lib, ular orasida itaruvchi 
elektrostatik kuchlar ta’sir qiladi. ATF ning gidroliz paytida fosfat gruppaning 
bog’lanishi susayadi va elektrostatik itarish kamayadi. Gidroliz tufayli hosil 
bo’lgan manfiy zaryadlangan radikallar o’z-o’zidan qayta hosil bo’lolmaganligi 
sababli 
+