46
ko’rinadiki so’nish koeffisiyenti to’lqin uzunligi oshishi bilan kamayadi. Shu
sababli tovushni uzoq masofaga tarqatish uchun past chastotali manbalardan
foydalanish zarur. Kuchli so’nish bir jinsli bo’lmagan va g’ovvak
jismlarda yuz
beradi. Yumshoq to’qimalarda ham tovush tez so’nadi. (porolon). Shu sababli
hozirgi vaqtda tovushni yomon o’tkazadigan materiallardan qurilishda keng
qo’llanilmoqda. Quyidagi jadvalda ba’zi materiallar uchun so’nish
koeffisiyenti
keltirilgan.
2.1-jadval
Modda
So’nish koeffisiyenti, m
-1
Suv
0,01
Qon plazmasi
2,0
Qon
2,5
Yog’ to’qimasi
4,5
Miya
14
Muskul
16
Jigar
15
Teri
40
Suyak
71
Kichik to’lqin uzunlikka ega bo’lgan ultratovush havoda kuchli yutiladi, lekin
suvda kam yutiladi. Katta yopishqoqlikka ega suyuqliklarda ham ultratovush
yutilishi oshadi. Biologik to’qimalarda ham ultratovush intensivligi kuchli so’nadi,
chunki bu holda strukturani bog’lovchi tolalarda ultratovush ko’p martalab qaytadi.
Faraz qilaylik, tovush nuqtaviy manba tomonidan hosil qilinayotgan bo’lsin.
Uning quvvati N ga teng. Ushbu manbani xayolan R –
radiusli sfera bilan
o’raymiz. Agarda yutilishni e’tiborga olmasak R – sfera orqali o’tadigan energiya
miqdori
RI
πδ
4
ga teng bo’ladi. Bunda
−
I
sferaning birlik yuzidan o’tuvchi
intensivlik. U holda
2
4
R
N
I
π
=
(2.6)
Demak, sferik tovush intensivligi manbagacha bo’lgan masofa kvadratiga
teskari proporsional ravishda kamayadi.
Shunday qilib, tovushning so’nishi uchta sababga ko’ra
yuz beradi, ya’ni
yutilish moddaning birlashmasligi tufayli sochilishi va masofaga qarab to’lqin
sirtining kengayishi tufaylidir. Oxirgi sababni kamaytirish uchun tovushni yassi
yuzadan tarqatishga erishish kerak. Bunday sharoit quvurlarda yuzaga keltiriladi.
Tajribalarning ko’rsatishicha to’lqin nurlagich va qabul qilgich tinch holatda
yoki bir yo’nalishda bir xil tezlikda harakatlangandagina
ularning chastotalari bir
xilda bo’ladi, qolgan har qanday holatda
0
ν
ν
≠
bo’ladi. Bu hodisaga Dopler effekti
deyiladi.
Agarda manba kuzatuvchiga nisbatan harakatlansa u holda kuzatuvchi
tomonidan qabul qilinadigan chastota
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
47
c
ϑ
ν
ν
±
=
1
0
(2.7)
formula orqali aniqlanadi.
Agarda kuzatuvchi manbaga nisbatan xarakatlansa, u holda kuzatuvchi qabul
qiluvchi chastota
)
1
(
0
c
u
±
=
ν
ν
(2.8)
Formula orqali aniqlanadi. Bunda
i
– kuzatuvchining
manbaga nisbatan
tezligi, s – tovush tezligi. Agar to’lqin to’siqdan
ϕ
- burchak ostida qaytsa u holda
qaytgan to’lqin chastotasi
ϕ
ϕ
ν
ν
ν
ν
cos
1
cos
2
0
0
c
V
c
V
A
−
=
−
=
(2.9)
formula bilan aniqlanadi.
A
ν
- Dopler chastotasi deyiladi. Agarda tovush
tezligi manba tezligidan ancha yuqori bo’lsa, ya’ni S>>V u holda dopler chastotasi
ϕ
ν
ν
cos
2
0
c
V
Д
=
(2.10)
yoki kuzatuvchi tamonidan qayd qilinadigan chastota quyidagicha aniqlanadi.
A
ν
ν
ν
±
=
0
(2.11)
Shu formula yordamida hayvon tanasidagi aorta devoridan qaytgan to’lqin uchun
dopler chastotasini aniqlash mumkin. Yumshoq to’qimada
ultratovush tezligi
1500m/s uning chastotasi 5MGs. Aorta devorida puls to’lqini tezligi 1m/s. To’lqin
normal holda tushmoqda, ya’ni
1
cos
=
ϕ
u holda
кГц
A
2
,
6
10
5
,
1
1
10
5
2
3
6
=
⋅
⋅
⋅
=
ν
Demak yurakni nurlantiruvchi Dopler chastotasi eshitish sohasiga mos kelar
ekan.
Do'stlaringiz bilan baham: