117
Murakkab
sharoitga
ega
bo‘lgan
tuproqlarda
joylashgan
katta
diametrli
quvuro‘tkazgichlarda, ichki bosim ta’sirida bo‘ylama va ko‘ndalang siljishlar sodir bo‘lishi
mumkin. SHuning uchun quvuro‘tkazgichlarning murakkab uchastkalarda joylashgan qismlarini
o‘zgarishini sistematik ravishda kuzatib borish kerak bo‘ladi.
Ulcham olish ishlarini bajarishning odatdagi naturali usullari kup vakg va mablaglarni talab
etadi, ayniksa, murakkab inshootlarning ulchamlarini olish uchun narvonlar va xavozalar kurishga
tugri keladi.
Geodezik va fotogrammetrik ulchashlar nafakat xud ud ni xaritalashgirishda, balki bir kancha
muxandislik masalalarini echishda keng kullaniladi. Geodeziya va fotogrammetriya tarixiy-kurilish
ulcham olish ishlarini bajarishda muxim rol uynaydi.
Mamlakatimizda joyda bsvosita bajariladigan tarixiy-kurilish ulcham olish ishlariga kuplab
mablaglar ajratilmokda.
Muxandislik inshootlarining rang-barangligi va muxandis-geodezik
ishlarning xilma-xil
maksadlari turli usullarni kullash zaruriyatini ksltirib chikaradi. Ms’morchilikda kullaniladigan
s’yomka kilish usullarini uch guruxga ajratish mumkin:
1.
Bevosita - oddiy asboblar (chizgichlar, ruletkalar, reykalar, shovunlar va boshkalar) va
murakkab asboblar (gidrostatik nivelirlar, progibomerlar, klinometrlar, tenzometrlar,
komparator-
lar, nivelirlar va x-k.) yordamida ulcham olish.
2.
CHizikli va burchak ulchash asboblari kullaniladigan geodezik usullar.
3.
Fototeodolitlar, fogokameralar va videokameralar kullaniladigan fotogrammetrik usullar.
Bevosita va geodezik usullar kup xollarda anik usullar xisoblanadi, ammo bevosita
ulchashlar, bir vaktning uzida sanok olishning kiyinligi yoki vaktning uzida sanok olishning
kiyinligi yoki kup asboblarni urnatish imkoniyatining yukligi olinadigan informatsiyalarning
tulikligiga monelik kiladi, usullarning kup mexdat talab kiladigan, xatto k i xavfli bulishiga xam
olib keladi. Bu usul- larning kamchiligi sifatida bita optik asbob yordamida
fazoviy ulchashlarni
amalga oshirishning iloji yukligini kursatish mumkin. Bu erda zamonaviy elektron geodezik
asboblarni kullash ushbu kamchiliklarni bartaraf etish imkoniyatini beradi.
SHu yoki boshka usullarni kullash kuyidagi omillar orkali aniklanadi: ishning maksadi, engil-
lik darajasi va sharoitlari, inshootning murakkabligi va ulchamlari, bajarish uchun berilgan mud-
datlar, ulchashlar anikligi, bajarish vakti, narxi, xavflilik darajasi va x,.k.
Xozirgi vaktda me’morchilikda geodeziya va fotogrammetriyani kullash masalalariga kuprok
e’tibor berilmokda. Ammo ulcham olishni bajarishda ularning samaradorligiga karamasdan, ushbu
usullarni kullash keng kulamda tadbik etilmayapti. Buning sababi esa ulcham olish va ta’mirlash
ishlarining loyixalarini ishlab chikishga kompleks yondashuvning etishmasligi xdmda normativ xuj-
jatlarning yukligidan iborat.
Xorijiy mamlakatlarda tarixiy s’yomkalarni uch asosiy toifaga ajratish kabul kilingan:
yakinlashtirilgan (taxminiy), anik va yukori aniklikdagi.
YAkinlashtirilgan s’yomkalar tarixiy yodgorliklarni inventarlash, ta’mirlashda ularning x,ola-
tini taxdil kilish va kayta tiklash maksadlarida bajariladi. Bunda inshootlar va ular fragmentla-
rining 1:200 dan 1:50 gacha bulgan masshtabdagi obzorli sxematik rejasi tuziladi.
Anik s’yomkalar aloxida yoki bir gurux, binolar xdmda intererlarning 1:20 va 1:10 masshtabli
reja va fasadlarini chizish uchun muljallangan.
YUkori aniklikdagi s’yomkalar (xatoligi reja masshtabida 0,1 mm dan katta bulmagan)
muzey- lardagi skulptura va xdykalchalarni, devoriy raem va mozaikali yodgorliklarning freskalari
va muxsm soxdlarini urganish uchun bajariladi; xujjatlarning masshtabi 1:5 dan 1:1 gacha.
Tarixiy geodezik s’yomkalarning vazifalari yodgorliklarning geometrik shakllari, ulchamlari
va kursatkichlarini aniklashdan iborat. Bunda s’yomkalarning mazmuni kuyidagi iste’molchilarning
talablariga javob berishi kerak:
-
tarixiy yodgorliklarning shakllari va ushbu uslubga xos bulgan
xususiyatlarni taxlil
kiluvchi tarixchilarning;
-
yodgorliklarni konservatsiyalash va ta’mirlash bilan boglik bulgan tadkikotlarni
utkazuvchi va kayta tiklash uchun sarflanadigan xarajatlarni aniklovchi me’morlarning va x.k.
118
Geodezik va fotogrammetrik usullar fototopografik planlarni tuzish, fotografik material- lar
buyicha loyixdlash, loyixdni joyga kuchirish, ijroiy s’yomkalar, bino va inshootlarning deforma-
siyalarini aniklash, tarixiy ulcham olish, xdykallarni s’yomka kilish, tarixiy yodgorliklarni muxofa-
za kilish, ta’mirlash ishlarining xdjmi va yuzalarini aniklash, inshootlar
elementlarini tekislikka
yoyishni amalga oshirish va boshkalar uchun kullash zarur.
Xorijiy adabiyotlarda chop etilgan tadkikotlar, tarixiy inshootlarning egri chizik shaklidagi
elementlarini aniklash nazariyasi va texnologiyasini kam ifoda etadi.
Dstallarning bitta ukda joylashuvini, shakllarning simmstrikligini aniklash, tarixiy sha-
kllarning xatoligini topish aloxdsa ilmiy axdmiyatga ega [16].
Rejada aylana shakliga ega bulgan tarixiy inshootlarga minoralar, gumbazlar va xokazolar ki-
radi. Ularni urganishda aylana shaklidagi inshootlar markazi va kesimlari radiusini aniklash aloxsda
axamiyat kasb etadi.
SHaxrisabz shaxridagi Oksaroy tarixiy yodgorliksi kurilmalarining deformatsiya xolatini
kompleks tadkikot kilish ishlari professorlar B.A. Askarov, K.S.Abdurashidov, dotsent
N.M.Nishonboev va boshkalar tomonidan amalga oshirilgan. SHikastlanish va deformatsiyalarning
son- li xarakteristkalari aniklangan va ularni mustaxkamlash usullari tavsiya etilgan.
M.M.Nishanboevning ishlarida [12, 13] tarixiy yodgorliklar devorlari yuzalarining rejalari- ni
tuzish uchun bajarilgan geodezik ishlar kurib chikilgan va taxlil kilinayotgan nuktalarning fazo- viy
koordinatalarini
topish anikligini bax,olash amalga oshirilgan, devor yuzasining tenglamasi
keltirilgan. Bundan tashkari, minoralarning ogishini aniklash, tarixiy yodgorliklarni ta’mirlashda
fotogrammetrik ishlarni bajarish anikligi va texnologiyasi, konussimon va silindrik yuzalarni te-
kislikka yoyish, gumbazeimon yuzalarni tekislikka yoyishning ikki variangi va boshka masalalar
keltirilgan.
E.X.Isakovning ishlarida muallif birinchi bulib Leyka firmasining elektron-lazerli as- boblari
komplektining ish jarayoniga atmosfera omillarining ta’sir etishini taxlil kilgan.
Kuyidagi
tadkikotlar olib borilgan: teodolit va dalnomyer kurish trubalarining uklarining paral- lelligi
tekshirilgan; lazyer nuri ukining DIOR 3002 dalnomerining ukiga parallelligi taxlil kilingan;
inshoot yuzasini s’yomka kilishda perpendikulyardan chekli burchak ogishini anikdash uchun
DIOR 3002 elektron dalnomeri taxdil kilingan; masofalarni ulchash anikligiga kuyosh radiatsiyasi-
ning ta’siri aniklangan va x.k. SHuningdek minoralarning ogishi va kiyshayishini ularning burali-
shini xisobga olgan xolda anikdash, SHoxi-Zinda ansamblidagi Kusam ibn Abbos makbarasi
devorlari va gumbazlarining frontal rejalarini sterefotogrammetrik va geodezik usullarda barpo etish
masa- lalari kurib chikilgan. Tarixiy yodgorliklarni s’yomka kilish usullari va Leyka firmasining
elektron lazerli asboblarining kullanish imkoniyatlari taxdil kilingan. Ta’mirlash
ishlarini bajarish
maksadida zaruriy chizmalar, profillar va kirkimlar chizilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: